ФОНЕТИКА

ФОНЕТИКА (гр. phōnētikós — өнлө, тауышлы), телдең өн системаһын өйрәнгән тел ғилеме бүлеге. Ф. телдең тәғәйенләнешен, телмәр аппараты ағзаларының эшен, өндәр яһалышының урынын һәм ысулдарын, ш. уҡ акустик характеристикаһын, көсөн, тембрын, һуҙылыуын һ.б. өйрәнә. Өн күренештәре һүҙҙәрҙе, һүҙбәйләнештәрҙе һәм фекерҙе матди формалаштырыу өсөн хеҙмәт иткән тел системаһы элементтары булараҡ ҡарала. Н.К.Дмитриевтың “Башҡорт теленең грамматикаһы” хеҙмәте башҡорт теленең Ф. системалы тасуирлауға арналған тәүге фундаменталь хеҙмәт һанала, унда башҡорт теленең фонетик системаһына классификация яһала, айырым һуҙынҡыларҙың (ҡара: Вокализм) һәм тартынҡыларҙың (ҡара: Консонантизм) тарихи үҫеше мәсьәләләре яҡтыртыла, телмәр ағышындағы өндәрҙең комбинаторлы үҙгәреше төрҙәре тасуирлана, сингармонизм тәбиғәте һүрәтләнә. Ж.Ғ.Кейекбаевтың “Башҡорт теленең фонетикаһы” хеҙмәтендә башҡ. теле өндәренең акустик һәм физиологик характеристикаһы төрки телдәрҙең фонетик системаһы м‑н сағыштырып тикшерелә, тел ғилемендә тәүге тапҡыр телмәр аппаратының һәм уның өлөштәренең функциялары билдәләнә, һүҙҙәрҙе һәм морфемаларҙы яһаусы һәм мәғәнәһен айырыусы берәмек булараҡ фонемаларҙың асылы нигеҙләнә. Башҡ. теленең тарихи фонетикаһына Ф.Ғ.Хисамитдинова, тасуири Ф. — Н.Х. Ишбулатов, башҡ. теленең Ф. башҡа төрки телдәр м‑н сағыштырыуға Т.М.Ғарипов тикшеренеүҙәре арналған.

Э.Ф.Ишбирҙин

Тәрж. Р.Ә.Сиражитдинов