ХРОМАТОГРАФИК АНАЛИЗ ЫСУЛДАРЫ
ХРОМАТОГРАФИК АНАЛИЗ ЫСУЛДАРЫ, газ, шыйыҡса йәки эрегән матдәләрҙең ҡатышмаларын айырыу ысулдары йыйылмаһы, уларҙың компоненттарын үҙгәрмәй торған (өҫкө йөҙө үҫешкән сорбент,ҡаты есем, шыйыҡса) һәм үҙгәреүсе (элюент – газ, пар, флюид, шыйыҡса ағымы; үҙгәрмәй торған фаза аша үтә) фазалар араһында бүлеүгә нигеҙләнә. Элюенттың агрегат хәле б-са газ (күсмәй торған фазаның хәле б-са газ-адсорбцион, -шыйыҡса), флюид (флюид-адсорбцион, -шыйыҡса), шыйыҡса (шыйыҡса-адсорбцион, -шыйыҡса) хроматографияһы; матдәләрҙе айырыу механизмы б-са – адсорбцион, бүлеү, ион алмаштырыусы, эксклюзив, аффин, ултырмалы; үҙгәрмәй торған фазалағы сорбция ҡатламының геометрияһы б-са – колонналы (ш. иҫ. капиллярлы) һәм ҡатламы яҫы булған (йоҡа ҡатламлы, ҡағыҙлы); бүленеүсе ҡатышманың сорбент ҡатламы буйлап күсеү ысулы б-са – ҡыҫырыҡлаусы, сығарыусы, фронталь; т-ра режимы б-са – изотермик, т-раһы программаланған (ш. иҫ. йылылыҡ десорбцияһы, хроматермография, элюент-йылылыҡты ҡыҫырыҡлап сығарыусы ысулдар һәм йылылыҡ динамикаһы ысулы) хроматографияға бүленә. Шулай уҡ Х.а.ы. эсенә хромато-масс-спектрометрия (ш. иҫ. масс-фрагментография), газ йөрөткөсө булмаған хроматография, хромадистилляция инә. Х.а.ы. үткәреү өсөн төп өлөштәре колонка (ҡатышма айырым компоненттарға бүленә) һәм детектор (үҙгәреүсе фазала берләшмәләрҙең концентрацияһын билдәләй; газ хроматографтары өсөн – кондуктометрия, ионизациялау һ.б. ысулдар; шыйыҡса – рефрактометрия, УФ, флуоресцент һ.б. ысулдар; билдәләү сиге 10-10%-ҡа тиклем) булған хроматографтар (газ, шыйыҡса) файҙаланыла. Х.а.ы. тирә‑яҡ мөхит объекттарының торошон контролдә тотоу, ҡатмарлы ҡатышмаларҙы айырыу һәм уларҙың компоненттарын, изотоптарын идентификациялау, таҙа матдәләр алыу, ҡушылмаларҙы концентрациялау, реакцияларҙың химик кинетикаһын, структураһын аналитик тикшереү һ.б. өсөн ҡулланыла. Башҡортостанда 20 б. 50-се йй. аҙ. алып Х.а.ы. Өфө (Х.Б.Пружинина), Яңы Өфө (А.А.Пришнин) НЭЗ-дарында нефть эшкәртеү газдарын анализлау, Стәрлетамаҡ синтетик каучук з-дында (ҡара: “Каучук”) технологик процестарҙы контролдә тотоу һәм көйләү өсөн һ.б.; 2004 й. тиклем “Уфахимпром” ААЙ-нда файҙаланыла. 60-сы йй. башында нефть эшкәртеү, нефтехимия пр-тиеларында түбән т-ралы ректификация колонна тибындағы хроматографияға алмаштырыла. Бөтә Союз үҫемлектәрҙе химик һаҡлау саралары ҒТИ-ның Өфө филиалында гербицидтар етештереү хлорфеноксиуксус к-таларының бутил эфирҙарын хроматографик анализлау ысулдары уйлап сығарыла (Т.Ф.Ахунов). Нефтехимия производстволары ҒТИ-нда респ. тәүге масс‑спектрометрия, предмикрореактор (катализаторҙарҙың, адсорбенттарҙың өҫкө йөҙөн билдәләү) м-н бергә Х.а.ы., инерт йөрөткөстәр ҡулланыла (фторопластар, күҙәнәкле полимерҙар), селектив, термостабиль фазалар синтезлана (пиромеллит к-таһы һәм май к-таларының пентаэритриты эфирҙары); нафталинды, уның сығарылмаларын (К.М.Вайсберг, Э.А.Круглов, М.Ф. Хәбибуллин, И.И.Шабалин), моноароматик углеводородтарҙы (псевдокумол һәм дурол етештереү), углеводородтың азот к-таһы, көкөртлө водородтың метил спирты м-н реакцияһы продукттарын, ксилол изомерҙарын, диметилнафталинды, тиофен метилсығарылмаларын (З.И. Ушакова, Круглов, Л.Г. Ципышева һ.б.), май һәм кротон альдегидтарын, этил спиртын, бутанолды һәм 2-этилгексанолды, майлы карбон кислоталарын, фенолды һәм уның сығарылмаларын, сәнәғәт хлоргазы компоненттарын (А.М.Агальцов, Г.А.Рутман, В.В.Смирнов, С.А. Тажуризина) хроматографик анализлау ысулдары уйлап табыла. Башҡ-н нефть эшкәртеү ҒТИ-нда М.А.Колбин етәкс. градиентлы шыйыҡса хроматографияһы ысулы уйлап сығарыла һәм ауыр, ҡалдыҡ нефть продукттарының составын билдәләү өсөн шыйыҡса хроматографы эшләнә (төрлө ойошмаларға ебәрелә). Х.а.ы. ярҙамында углеводород газдарҙың, нефттең ароматик берләшмәләренең составы билдәләнә, юғары т-ралы хроматография өсөн узелдар булдырыла (В.Г. Зизин, Т.С.Иванова, З.И.Соколова, Я.А.Шкловский). Өфө вакциналар һәм сывороткалар ҒТИ-нда Х.а.ы. ярҙамында грипп антигендары; Өфө химия з-дының үҙәк лаб. – хлорфеноксиуксус к-таһының (С.В. Зубарев, А.Д.Игошев, В.С.Квятковский, А.С. Соболев), туранан-тура хлорлау хлорфенолдарының, -бензолдарының изомерҙары (Соболев, И.Н.Калужская); Өфө синтетик спирт з-дының тәж.-тикшеренеү цехында (ҡара: “Уфаоргсинтез”) – таҙа этиленда һәм этилбензолда микроҡушылмалар (Ахунов, С.С.Балабанова, А.А.Калужский, А.Я.Кантор, В.М.Толсторожих һ.б.), изопропилбензол, этилбензол һәм α-метилстирол етештереү продукттары (И.В.Куликова, Соболев, О.А. Фабрисенко); Салауат нефтехимия комб-тында (ҡара: “Газпром нефтехим Салават”) – этилен окистары (К.И.Ғафарова, С.А.Ланге, Ю.В. Попов); Стәрлетамаҡ химия з-дында (ҡара: “Каустик”) – ағынты һыуҙарҙа хлорорганик берләшмәләрҙең бер аҙ миҡдары (Л.М. Черных, Л.М.Зеленова, М.И.Шиляева); “Уфаводоканал” МУП-ында – осоусан галоген‑углеводородтар; БДУ-ла – органик берләшмәләр, нефттең, уны эшкәртеү продукттарының берләшмәләре (Б.В.Айвазов), тәбиғи мөхиттәрҙәге һәм аҙыҡ-түлектәге ағыулы матдәләр (Ф.Х.Ҡудашева); Органик химия ин-тында – органик берләшмәләрҙең (А.А.Берг, Зеленова) һәм нефттәрҙең (Н.К.Ляпина) ҡатмарлы ҡатышмалары айырыла. Башҡ-н геол. идаралығының үҙәк лаб. битуминозлы һоро күмерҙе маркировкалау өсөн (ҡағыҙ хроматографияһы; И.А.Хризман) ҡулланыла. Х.а.ы. Дәүләт аналитик контроль идаралығында (В.И.Сафарова етәкс.), Йәшәйеш хәүефһеҙлеге ҒТИ-нда, Экология үҙәгендә экологик мониторинг алып барыу өсөн файҙаланыла. Аҙ күләмле химия продукттары һәм реактивтары институтында стандарт өлгөләр һәм фазалар, ӨДНТУ-ла — Унихром А үҙгәрмәй торған фаза (Ф.Н.Латипова, Р.С. Мөсәүиров) эшләнә. БР пр-тиелары Х.а.ы. өсөн эреткестәр, адсорбенттар (ш. иҫ. аэрогелдәр), ион алмаштырыусы ыҫмалалар, цеолиттар сығара.
Ф.Х.Ҡудашева
Тәрж. Р.Ғ.Ғилманов
