ШЫЙЫҠ КРИСТАЛДАР
ШЫЙЫҠ КРИСТАЛДАР, үҙсәнлектәре шыйыҡлыҡтарҙыҡы (ағыусанлыҡ) һәм ҡаты кристалдарҙыҡы кеүек (үҙсәнлектәрҙең анизотропияһы) булған ҡайһы бер органик матдәләр. Шыйыҡ кристалл торошо молекулалары пластинка, таяҡса йәки диск формаһында булған матдәләргә хас. Термотроп (билдәле т‑ра интервалында барлыҡҡа килә: түбәнерәк т‑рала матдә — ҡаты кристалл, юғарыраҡ т‑рала ябай шыйыҡсаға әйләнә) һәм лиотроп Ш.к. (ҡайһы бер матдәләр билдәле бер эреткестәрҙә эрегәндә барлыҡҡа килә, мәҫ., һыуҙа эрегән һабын) айырыла. Молекулаларының арауыҡта урынлашыуына бәйле 3 төп Ш.к. тибы (матик булмаған, холестерик, смектик) һәм “экзотик” Ш.к. (карбонлаштырылған — ауыр нефть ҡалдыҡтарын 4000С һәм юғарыраҡ т‑раға тиклем йылытҡанда барлыҡҡа килә; холестерик Ш.к. “зәңгәр” фазалары, D‑, E‑ һәм F‑фазалары) айырыла. Ш.к. үҙсәнлектәре т‑ра, механик көсөргәнеш, электр һәм магнит ҡырҙары тәьҫирендә үҙгәрә. Был эффекттар (мөхиттең яҡтырыуы, яҡтылыҡтың динамик сәселеүе һ.б.) шыйыҡ кристаллы приборҙарҙа файҙаланыла. Башҡортостанда Ш.к. өйрәнеү 20 б. 60‑сы йй. аҙ. – 70‑се йй. башында Башҡорт дәүләт университетында (А.Н.Трофимов) һәм Молекулалар һәм кристалдар физикаһы институтында (А.Н.Чувыров) башлана. Ш.к. үҙенә‑үҙе ярҙам иткән һыҙыҡлы булмаған тулҡындарҙың 2 тибы (Чувыров, автотулҡындар; ҡара: һүрәт) һәм өҫкө йөҙ поляризацияһы эффекты (А.Н.Лачинов, Чувыров) асыла. Ш.к. термо‑һәм электроконвекция ваҡытында (В.А.Делев, З.Х.Ҡыуатов, Н.Ғ.Миһранов), ш. уҡ тиҙ үҙгәреүсән ағымдарҙа барлыҡҡа килгән һыҙыҡлы булмаған эффекттары (А.П.Крехов, О.А.Скалдин, М.В.Хәзимуллин) өйрәнелә. 80‑се йй. башлап БДУ‑ла, Молекулалар һәм кристалдар физикаһы ин‑тында һәм Нефть техник университетында (В.П.Запорин, Ю.А.Лебедев, С.В.Сухов) анизотропик структуралы кокс һәм карбонланған анизотроп ептәр етештергәндә ҡулланылған карбонланған Ш.к. фаза күсештәре, оптик үҙсәнлектәре, структураһы һәм топологик дефекттары өйрәнелә (ҡара: Техник углерод).
Әҙәб.: Мигранов Н.Г., Чувыров А.Н. Неравновесные явления и автоволны в нематических жидких кристаллах. Уфа, 1997; Лебедев Ю.А., Чувыров А.Н. Химия, физика и механика карбонизированных жидких кристаллов. Уфа, 2006.
А.Н.Чувыров
Тәрж. Р.Ғ.Ғилманов
