ЮҠЛЫҠ КАТЕГОРИЯҺЫ
ЮҠЛЫҠ КАТЕГОРИЯҺЫ, һөйләүсе күҙлегенән уй‑фекер элементтары араһында реаль булмаған бәйләнеште белдергән грамматиккатегория. Бөтә донъя телдәренә хас, күп планлы булыуы м‑н айырыла һәм төрлө тел кимәлдәрендә осрай. Төркиәттә Ю.к. традиция б‑са ҡылымға ҡарай. Хәҙ. башҡорттелендә Ю.к. белдереүҙең түбәндәге саралары айырыла: 1) йүнәлеш күрһәткесенән һуң ҡылым нигеҙенә ҡушылған ‑ма аффиксы, мәҫ.: “тыңламаны” тыңла‑ма‑ны, “уҡымай” уҡы‑ма‑й һ.б.; ҡушма ҡылымдарҙа, ҡағиҙә булараҡ, ярҙамсы компонент үҙгәрә, мәҫ.: “һөйләшеп бармай” һөйләшеп бар‑ма‑й, “инеп торманы” инеп тор‑ма‑ны; интенсив инҡар итеү мәғәнәһендә төп компонент үҙгәрә, мәҫ.: “әйтмәне лә ҡуйҙы” әйт‑мә‑не лә ҡуйҙы һ.б. Ҡылымдарҙың ҡайһы бер төр мәғәнәләрендә, хәл ҡылым формаларында, бойороҡ һәм шарт һөйкәлештәрендә һ.б. ‑ма аффиксы ҡулланылмай. 2) “түгел”, “юҡ” модаль һүҙҙәре, мәҫ.: “кейәсәк түгелмен”, “мөмкин түгел”, “атым юҡ” һ.б.; 3) “бер ҙә”, “бер кем”, “һис нисек”, “бер ниндәй ҙә” һ.б. юҡлыҡ алмаштары, мәҫ.: “бер нисек тә күреп булмай”, “бер ҡайҙа китмәне” һ.б.
Ике компоненты ла инҡар итеүҙе белдергән ҡушма һүҙ раҫлау мәғәнәһендә ҡулланыла, мәҫ.: “юҡ түгел” (эйе, бар), “бармай ҡалмаҫ” (мотлаҡ барасаҡ), “эшләмәй булмай” (эшләргә кәрәк) һ.б. Теҙмә ҡушма һөйләм структураһында (ҡара: Синтаксис) юҡлыҡ мәғәнәһе ҡаршы ҡуйыу (“әммә”, “ләкин”, “тик” һ.б.) һәм ҡабатланып килгән (“ни”) теркәүестәр м‑н көсәйтелә, мәҫ.: “күреүен күрҙе, әммә был хаҡта һуңынан һүҙ ҡуҙғатманы”, “ни ашамай, ни эсмәй” һ.б. Ю.к. фонетикала сағыла: ‑ма күрһәткесенең булыуы һүҙҙәге баҫымға йоғонто яһай; һөйләмдең инҡар итеү семантикаһын формалаштырыуҙа интонация мөһим роль уйнай.
Г.Р.Абдуллина
Тәрж.Р.Ә.Сиражитдинов
