СМОРОДИНЦЕВ Анатолий Александрович

СМОРОДИНЦЕВ Анатолий Александрович [6.4.1901, Өфө губ. Бөрө өйәҙе Асҡын а. (БР‑ҙың Асҡын р‑ны) — 6.8.1986, Ленинград], вирусолог, иммунолог. СССР‑ҙың Мед. ФА акад. (1966). Томск ун‑тын тамамлағандан һуң (1923) Томск бактериология ин‑тында эшләгән. 1926 й. алып Ленинградта: Әсәлек йорто‑ин‑тының, 1932—38 йй. Л.Пастер ис. Эпидемиология һәм микробиол. ин‑тының, 1946—67 йй. Эксперименталь мед. ин‑тының бүлек мөдире, 1967 й. башлап Бөтә Союз грипп ҒТИ‑нда: ойоштороусы һәм дир., 1972 й. — бүлек мөдире. 1938—45 йй. Бөтә Союз эксперименталь мед. ин‑тында (Мәскәү) бүлек мөдире. Фәнни эшмәкәрлеге вирустарға ҡаршы иммунитет механизмын, вируслы ауырыуҙарҙың этиологияһын, эпидемиологияһын, патогенезын өйрәнеүгә, уларҙың лаб. диагностикаһы һәм вакцинопрофилактикаһы ысулдарын эшләүгә арналған. С. ҡатнашлығында грипп, талпан энцефалиты, ҡыҙылса, эпедемик паротит һ.б. ауырыуҙарға ҡаршы вакциналар эшләнгән, полиомиелитҡа ҡаршы тере Сэбин вакцинаһын ҡулланыуҙың хәүефһеҙлеге һәм һөҙөмтәлелеге нигеҙләнгән. 400‑ҙән ашыу фәнни хеҙмәт авторы. Сталин (1941) һәм Ленин (1963) пр. лауреаты. Ленин (1971, 1986), Халыҡтар дуҫлығы (1981), “Почёт Билдәһе” (1943) орд. м‑н бүләкләнгән.

Х е ҙ м.: Грипп. Л., 1961 (авторҙ.); Вирусные геморрагические лихорадки. Л., 1963 (авторҙ.).

А.М.Пушкарёв

Тәрж. Г.Ҡ.Ҡунафина

    Илл.: А.А.Смородинцев

СМОРОДИНЦЕВ Анатолий Александрович [6.4.1901, Өфө губ. Бөрө өйәҙе Асҡын а. (БР‑ҙың Асҡын р‑ны) — 6.8.1986, Ленинград], вирусолог, иммунолог. СССР‑ҙың Мед. ФА акад. (1966). Томск ун‑тын тамамлағандан һуң (1923) Томск бактериология ин‑тында эшләгән. 1926 й. алып Ленинградта: Әсәлек йорто‑ин‑тының, 1932—38 йй. Л.Пастер ис. Эпидемиология һәм микробиол. ин‑тының, 1946—67 йй. Эксперименталь мед. ин‑тының бүлек мөдире, 1967 й. башлап Бөтә Союз грипп ҒТИ‑нда: ойоштороусы һәм дир., 1972 й. — бүлек мөдире. 1938—45 йй. Бөтә Союз эксперименталь мед. ин‑тында (Мәскәү) бүлек мөдире. Фәнни эшмәкәрлеге вирустарға ҡаршы иммунитет механизмын, вируслы ауырыуҙарҙың этиологияһын, эпидемиологияһын, патогенезын өйрәнеүгә, уларҙың лаб. диагностикаһы һәм вакцинопрофилактикаһы ысулдарын эшләүгә арналған. С. ҡатнашлығында грипп, талпан энцефалиты, ҡыҙылса, эпедемик паротит һ.б. ауырыуҙарға ҡаршы вакциналар эшләнгән, полиомиелитҡа ҡаршы тере Сэбин вакцинаһын ҡулланыуҙың хәүефһеҙлеге һәм һөҙөмтәлелеге нигеҙләнгән. 400‑ҙән ашыу фәнни хеҙмәт авторы. Сталин (1941) һәм Ленин (1963) пр. лауреаты. Ленин (1971, 1986), Халыҡтар дуҫлығы (1981), “Почёт Билдәһе” (1943) орд. м‑н бүләкләнгән. Х е ҙ м.: Грипп. Л., 1961 (авторҙ.); Вирусные геморрагические лихорадки. Л., 1963 (авторҙ.). А.М.Пушкарёв Тәрж. Г.Ҡ.Ҡунафина

СМОРОДОВ Евгений Анатольевич (3.8.1954, Калинин өлк. Гнездово а. — 31.8.2009, Өфө), физик. Техник ф. д‑ры (2004). Ленинград политехник ин‑тын тамамлаған (1979). 1981—89 йй. — Бөтә Союз гербицидтар һәм үҫемлектәрҙеңүҫеүен көйләгестәр ғилми‑тикшеренеү технология ин‑тында, 1990—97 йй. С.‑Петербург пр‑тиеларында эшләгән. 1998 й. алып ӨДНТУ‑ла, бер үк ваҡытта 2001 й. башлап “БР‑ҙың энергия һаҡлау үҙәге” авт. коммерцияға ҡарамаған ойошмаһының төп белгесе. Фәнни эшмәкәрлеге энергетиканың перспективалы технологиялары, кавитация күренештәре физикаһы, сонолюминесценция өлкәһендәге тикшеренеүҙәргә арналған. С. тарафынан эксперименталь тикшеренеүҙәр нигеҙендә сонолюминесценция механизмының теоретик моделдәре тәҡдим ителгән, термоядро реакцияһының ультратауыш тәьҫирендә барыу мөмкинлеге раҫланған; БР һәм РФ‑тың нефть һәм газ сәнәғәте пр‑тиелары өсөн энергияны һаҡлаусы бер нисә технология уйлап табылған һәм ғәмәлгә индерелгән. 120 фәнни хеҙмәт һәм 2 уйлап табыу авторы. Х е ҙ м.: Методы анализа надёжности и эффективности систем добычи и транспорта углеводородного сырья. М., 2003 (авторҙ.); Физика и химия кавитации. М., 2008 (авторҙ.). И.Р.Байков Тәрж. Р.Ғ.Ғилманов    CМЫСЛОВ Анатолий Михайлович (28.1.1950, БАССР‑ҙың Иглин р‑ны Көҙәй ҡсб), инженер‑механик. Техник ф. д‑ры (1993), проф. (1994). БР‑ҙың атҡ. машиналар эшләүсеһе (1992), СССР‑ҙың уйлап табыусыһы (1987). ӨАИ‑ны тамамлағандан һуң (1973) шунда уҡ эшләй (2003— 13 йй. машиналар эшләү технологияһы каф. мөдире). Фәнни эшмәкәрлеге файҙаланыу шарттары (йөкләмә, т‑ра, мөхит, ваҡыт) йоғонтоһон иҫәпкә алып, конструкция материалдарынан яһалған деталдәрҙеңөҫкө йөҙҡатламын булдырыу проблемаларына арналған. С. тарафынан газ турбиналы двигателдәрҙең титандан һәм никель иретмәләренән яһалған көрәксәләренеңөҫкө йөҙөн формалаштырыу механизмдары асылған, деталдәрҙеңөҫкө йөҙөнөң физик‑химик хәленәһәм эксплуатацияланыу үҙенсәлектәренә ион һәм плазма шәлкемдәренең йоғонтоһо өйрәнелгән. С. ҡатнашлығында газ турбиналы двигателдәр һәм энергетика ҡулайламалары өсөн деталдәрҙе ионлы һәм плазмалы модификациялау технологиялары һәм ҡорамалы эшләнә. Асыштары БР, РФ, БДБ илдәре һәм сит илдәрҙең пр‑тиеларына индерелгән. 100‑ҙән ашыу фәнни хеҙмәт һәм 25 уйлап табыу авторы. БР‑ҙың фән һәм техника өлкәһендәге Дәүләт пр. лауреаты (2007). Х е ҙ м.: Модифицирование поверхностей деталей ГТД по условиям эксплуатации. М., 1995 (авторҙ.); Повышение долговечности деталей машин в условиях фреттинга. Уфа, 2005 (авторҙ.); Технологии лазерной обработки конструкционных и инструментальных материалов в авиадвигателестроении. М., 2007 (авторҙ.). В.С.Мухин Тәрж. Р.Ғ.Ғилманов СНАЧЁВ Владимир Иванович (8.11. 1955, Людиново ҡ.), геолог. Геол.- минералогия ф. д‑ры (1993), проф. (2012). БР‑ҙың атҡ. фән эшмәкәре (2001). МДУ‑ны тамамлағандан һуң (1978) Геология ин‑тында эшләй: инженер, 1985 й. алып өлкән ғилми хеҙм‑р, 1993 й. — төп ғилми хеҙм‑р, 1997 й. — мәғдән ятҡылыҡтары лаб. мөдире. Фәнни эшмәкәрлеге Урал тауы формалашыуының геодинамик шарттарын һәм магматизмын____________, габбро-гипербазит массивтарының, ҡара һәүерташлы формацияларҙың мәғдәнле булыуын тикшереүгә арналған. С. тарафынан Көньяҡ Уралдың углеродлы ултырмалары һәм магматик ҡатламдары өйрәнелгән, Көньяҡ Уралдың көнсығыш битләүе үҫешенең геодинамик моделе тәҡдим ителгән, тәүге тапҡыр Көнсығыш Урал палеорифт системаһы айырып күрһәтелгән. 250‑нән ашыу фәнни хеҙмәт авторы. Х е ҙ м.: Магматизм Восточно‑Уральского пояса Южного Урала. Уфа, 1990 (авторҙ.); Петрогеохимические особенности пород и руд габбро- гипербазитовых массивов Крака. Уфа, 2001 (авторҙ.); Геология, петрогеохимия и рудоносность углеродистых отложений Южного Урала. Уфа, 2012. Тәрж. Г.М.Ғәлиева СНЕГОВА Ирина Анатольевна (12.4. 1922, Курск ҡ. — 14.7.1975, Мәскәү), шағирә, тәржемәсе. “Август” (1963), “Өс ямғыр” (“Три дождя”; 1971), “Алмалы йыл” (“Яблочный год”; 1975) шиғри йыйынтыҡтары, балалар өсөн яҙылған “Сәғәт һуға” (“Бьют часы”; 1962) шиғырҙар китабы, “Нисек кенә булмаһын...” (“Как бы там ни было...”; 1978) проза йыйынтығы һ.б. авторы. Ижады яҡты лиризм һәм хис‑тойғолар, донъяның тулылығын һиҙгер тойоу м‑н айырылып тора. М.Ғәли, М.Кәрим, Н.Нәжми әҫәрҙәрен; әрмән һәм грузин шағирҙары әҫәрҙәрен урыҫ теленә тәржемә иткән. И.С.Сырлыбаева Тәрж. Р.Ә.Сиражитдинов СОБОР УЛОЖЕНИЕҺЫ, Алексей Михайлович батшалыҡ иткән ваҡытта 1649 й. Земство соборы (1648—49) ҡабул иткән Рәсәй дәүләте закондары йыйылмаһы. Кенәз Н.И.Одоевский етәкс. махсус комиссия тарафынан әҙерләнгән. 25 бүлектән, 967 статьянан торған. С.у. дәүләт, граждандар, адм. һәм енәйәт б‑са хоҡуҡ нормалары, суд эштәрен алып барыу тәртибе билдәләнгән. Башҡортостанда үткәрелгән ер сәйәсәтенә ярашлы С.у. м‑н башҡорттарҙың аҫаба ерҙәрен (ҡара: Аҫабалыҡ) һатыу‑һатып алыу, таратыу һәм оҙайлы ҡуртымға алыу тыйылған (“Шәхси ерҙәр тураһында” бүлеге). 1736 й. 11 февр. һәм 1832 й. 10 апр. сығарылған указдар [ҡара: Указ (1832 й. 10 апр.), Указ (1869 й. 10 февр.)] нигеҙендә был ҡағиҙә бөтөрөлә. Әҙәб.: Т и х о м и р о в М.Н., Е п и ф а н о в П.П. Соборное уложение 1649 года. М., 1961. Ә.З.Әсфәндиәров Тәрж. Ф.Ә.Ҡылысбаев СОБХАНҒОЛ, Ауырғазы р‑нындағы ауыл, Өршәк а/с ҡарай. Район үҙәгенән Т.‑Көнб. 34 км һәм Шөңгәккүл т. юл ст. К.‑Көнс. табан 40 км алыҫлыҡта Ҡамсалы й. (Өршәк й. ҡушылдығы) буйында урынлашҡан. Халҡы: 1906 й. — 197 кеше; 1920 — 262; 1939 — 310; 1959 — 176; 1989 — 130; 2002 — 116; 2010 — 93 кеше. Татарҙар йәшәй (2002). Башланғыс мәктәп (Ҡорманай урта мәктәбе филиалы), фельдшер‑акушерлыҡ пункты, мәҙәниәт йорто бар. Ауылға 1795 й. (башҡа мәғлүмәттәр б‑са, 1811 й.) Стәрлетамаҡ өйәҙе Өршәк‑Мең улусы башҡорттарының аҫаба ерҙәрендә Түб. Новгород губ. Сергацкий өйәҙе Овечий Овраг а. һәм Сембер губ. Ҡурмыш өйәҙе Мядянь һәм Петряксы аа. яһаҡлы һәм хеҙмәтле татарҙары нигеҙһала. Тәүге төпләнеүсе Собханғол Биккенин исеме м‑н аталған. Шулай уҡҠамсалы исеме м‑н теркәлгән. 1795 й. 10 ир‑ат иҫәпкә алынған, 1865 й. 24 йортта — 119 кеше. Игенселек, малс‑ҡ м‑н шөғөлләнгәндәр. Мәсет, училище булған. Й.М.Бикбаев ошо ауылда тыуған. М.Х.Сафин, М.С.Әминева Тәрж. Р.Ғ.Ғилманов СОБХАНҒОЛ, Туймазы р‑нындағы ауыл, Собханғол а/с үҙәге. Район үҙәгенән һәм Туймазы т. юл ст. К.-Көнс. табан 10 км алыҫлыҡта Бишенде й. (Өҫән й. ҡушылдығы) буйында урынлашҡан. Халҡы: 1959 й. — 2114 кеше; 1989 — 5410; 2002 — 5663; 2010 — 5598 кеше. Татарҙар, урыҫтар, башҡорттар йәшәй (2002). Халҡы “Транснефть— Урал” АЙ‑нда эшләй. Агросәнәғәт колледжы, урта мәктәп, 4 балалар баҡсаһы, участка дауаханаһы, мәҙәниәт йорто (2 үҙешмәкәр сәнғәт халыҡ коллективы), китапхана, мәсет бар. Ауылға 20 б. 50‑се йй. Собханғол а. ситендә нефтте һурҙырып бушатыу станцияһы базаһы ҡасабаһы булараҡ нигеҙһалына. 1963 й. алып ҡала тибындағы ҡасаба (1963—2004 йй. Туймазы ҡ. составында), 2005 й. хәҙ. статусын ала. Тәрж. Р.Ғ.Ғилманов СОБХАНҒОЛ КИЛТӘКОВ (1720— 1774, Көңгөр ҡ.), Крәҫтиәндәр һуғышында (1773—75) ҡатнашыусы, Е.И.Пугачёв полковнигы. Себер даруғаһы Түбәләҫ улусы башҡорто. Шул уҡ улустыңстаршинаһы. 1773 й. дек. уртаһында 25 кешелек отряд м‑н__ И.С.Кузнецовҡа ҡушыла. Златоуст (Косотур) заводында, Ҡытау‑Ивановка заводы һәм Һатҡы заводында баш күтәреүселәрҙеңүҙидара органдарын ойоштороуҙа ҡатнаша. Берда баш күтәреүселәр үҙәгенәҡорал, һуғыш припасы, пушкалар, 4 заводтан тартып алынған аҡсаны ебәрә. Салауат Юлаев отряды м‑н берлектә 1774 й. ғин. башында — Красноуфимск ҡәлғәһен алыуҙа, 23—24 ғин. Көңгөрҙө штурмлауҙа ҡатнаша. Февр. башында И.Н.Зарубиндың бойороғо б‑са ҡулға алына һәм Соҡсон заводында һаҡ аҫтында тотола. 4 февр. Көңгөрҙән килгән хөкүмәт командаһы тарафынан ҡулға алына. Ген.-аншеф А.И.Бибиковтың күрһәтмәһе б‑са язалап үлтерелә. И.М.Гвоздикова Тәрж. М.Х.Хужин