Для авторизации на текущем портале в Вашем профиле ЕСИА должно быть заполнено поле "Электронная почта"

Инергə
Төбәк интерактив энциклопедик портал «Башҡортостан»
Башҡортостан Республикаһы Фәндәр академияһы Башҡортостан Республикаһы “Башҡорт энциклопедияһы” дәүләт автономиялы фән учреждениеһы

ТӘБИҒИ ШӘКӘРҘӘР

Просмотров: 283

ТӘБИҒИ ШӘКӘРҘӘР, тере организмдар составына ингән полигидроксикарбониллы берләшмәләр һәм уларҙың химик модификациялар һөҙөмтәһендә (окисланыу, ҡайтарылыу, урын алыштырыусылар индереү) алынған бик күп сығарылмалары. Т.ш. үҫемлектәр составында осрай. Моно‑ (глюкоза, фруктоза, галактоза, рибоза һ.б.), олиго‑ (сахароза, мальтоза, лактоза һ.б.), полисахаридтарға (моносахаридтарҙан барлыҡҡа килгән полимерҙар) бүленә. Ашҡаҙан‑эсәк юлында һеңдерелгән (крахмал, гликоген) һәм һеңдерелмәгән полисахаридтар (күҙәнәкле туҡыма, гемицеллюлоза, пектиндар) айырыла. Глюкоза, фруктозанан башҡа (төп сығанаҡтары — бал, татлы йәшелсәләр, емештәр) ирекле моносахаридтар тәбиғәттә һирәк осрай. Олигосахаридтарҙан иң таралғандары — дисахаридтар (сахароза — үҫемлектәрҙә, трегалоза — бөжәктәрҙә һәм бәшмәктәрҙә, лактоза — имеҙеүселәрҙең һөтөндә осрай). Олигосахаридтарҙың төрлө физиологик актив матдәләрҙе (йөрәк гликозидтары), ҡайһы бер сапониндарҙы (үҫемлектәрҙә), күп антибиотиктарҙы (бәшмәк, бактерияларҙа), гликолипидтарҙы берләштергән күп һанлы гликозидтары билдәле. Моносахаридтар һыуҙа эрей, аҙ поляр органик эреткестәрҙә эремәй. Таутомер әүерелештәргә һәләтлелек моно‑ һәм олигосахаридтарҙың кристаллашыуын ауырлаштыра; әгәр уларға мөмкинлек булмаһа, матдәләр (гликозидтар, сахароза) еңел кристаллаша. Гликозидтарҙың күбеһе (сапониндар) өҫкө йөҙҙә актив матдәләр үҙенсәлектәренә эйә. Полисахаридтар гидрофиль, күпселеге йәбешкәклеге юғары эретмәләр (үҫемлек лайлалары), ҡайһы берҙә ныҡ гелдәр (агар, пектиндар һ.б.), һыуҙа эремәүсе юғары тәртипкә килтерелгән молекуляр структуранан (хитин, целлюлоза) юғары структуралар барлыҡҡа килтерә. Аҙыҡ-түлек сәнәғәтендә, кондитер сәнәғәтендә, медицинала ҡулланыла. Моносахаридтарҙың спирт барлыҡҡа килтереп әсеүе этил спирты алыуҙа, һыра ҡайнатыуҙа, икмәк бешереүҙә; әсеүҙең башҡа төрҙәре — глицерин, һөт, лимон к‑талары һ.б. етештереүҙә файҙаланыла. Целлюлоза — вискоза сүсе, ҡағыҙ, ҡайһы бер пластик массалар алыр өсөн сеймал. Сахароза, үҫемлек полисахаридтары — органик синтез сәнәғәтендә нефтте алыштырған перспективалы сеймал. Башҡ‑нда Өфө витамин заводында 1976 й. тиклем глюкоза синтетик аскорбин к‑таһы етештереүҙә ҡулланыла, 1976 й. таблеткаларҙа глюкозалы С витамины (1991 й. — порошок хәлендә), 1996 й. алып кальций глюконаты, 1997 й. — натрий глюконаты сығарыу үҙләштерелгән.

Н.В.Кудашкина

Тәрж. Ф.А.Ғималова

Дата публикации: 10.10.2019
Дата последнего обновления публикации: 12.11.2019