ШИҒЫР ТӨҘӨЛӨШӨ
ШИҒЫР ТӨҘӨЛӨШӨ, шиғри телмәрҙең өн составын ойоштороу ысулы. Үлсәү нигеҙе итеп алынған һәм шиғырҙың ритм барлыҡҡа килтереүсе компоненты булып торған элементтарға бәйле Ш.т. шиғыр юлдарындағы ижек һандарының тигеҙ булыуына нигеҙләнгән силлабик; шиғри юлдарҙа баҫымдар һаны бер төрлө, ижектәр һаны төрлө булыуға нигеҙләнгән тоник; юлда баҫымлы һәм баҫымһыҙ ижектәрҙең дөрөҫ сиратлашыуына нигеҙләнгән силлабо‑тоник; юлда оҙон һәм ҡыҫҡа ижектәрҙең сиратлашыуына нигеҙләнгән квантитатив, йәки метрик төркөмдәре айырыла. Шулай уҡ Ш.т. текстың өн берәмектәрен ҡабатлау системаһы: өндәр (аллитерация, ассонанс), ижектәр (рифма), һүҙҙәр (рефрен), синтаксик конструкциялар (параллелизм) һ.б. ярҙам итә. Башҡорт Ш.т. силлабик системаға нигеҙләнгән, был телдең агглютинатив (ҡара: Агглютинация) төҙөлөшө м‑н аңлатыла. Башҡорт силлабикаһы ш. уҡ цезураның (шиғыр юлын ике берәмеккә айырған ритмик пауза) симметрик урынлашыуына бәйле. Башҡорт Ш.т. боронғо формаһы — ҡобайырҙарҙа ҡулланылған 7 юллы үлсәм. Оҙон көйҙә — 10, 9 юллы, ҡыҫҡа көйҙә — 8, 7 юллы, бәйеттәрҙә — 11, 12 юллы үлсәмдәр ҡулланыла. Башҡорт шиғриәтенең Ш.т. үҫеше системаһында боронғо төрки әҙәбиәтендә таралған аллитерацон шиғыр (бер төрлө тартынҡы өндәрҙең ҡабатланыуы) традициялары күҙәтелә. 17—19 бб. шиғриәтендә ғәрәп‑фарсы әҙәбиәтенән (ҡара: Көнсығыш әҙәбиәте) үҙләштерелгән ғаруз (метрик Ш.т. нигеҙләнгән) шиғыры өҫтөнлөк итә. Хәҙ. башҡорт шиғырын интонацион төҙөлөшө б‑са традицион (көйлө) һәм һөйләү типтарына бүлергә мөмкин. Шиғырҙың интонацион төҙөлөшө әҫәрҙең жанр үҙенсәлектәренә бәйле: көйлө шиғыр — интим лирикала, һөйләү хикәйәләүсе һәм драматик жанрҙарҙа йышыраҡ осрай. Шулай уҡ ирекле шиғыр формалаша.
Әҙәб.: Хөсәйенов Ғ.Б. Башҡорт шиғыры. Шиғриәт һүҙлеге. Өфө, 2003.
Р.Х.Фәтҡуллина
Тәрж. Р.Ә.Сиражитдинов