ЭҪЕМ, йылға, Ағиҙел й. ҡуш

ЭҪЕМ, йылға, Ағиҙел й. уң ҡушылдығы. Силәбе өлк. Амшар һыртының төньяҡ битләүенән башлана. Силәбе өлк. буйлап көньяҡ‑көнсығыштан төньяҡ‑көнбайышҡа ҡарай аға, Әшә й. тамағынан — БР‑ҙың Иглин р‑ны, Ләмәҙ й. тамағынан — Иглин һәм Архангел р‑ндары сиге, Инйәр й. тамағынан Иглин һәм Ҡырмыҫҡалы р‑ндары буйлап үтә. Ағиҙел й. (тамағынан 561 км алыҫлыҡта) ҡоя. Оҙонлоғо 239 км, басс. майҙаны 11700 км², дөйөм түбәнәйеүе 423 м. БР‑ҙа оҙонлоғо яҡынса 120 км. Был участкала башлыса ҡар һыуы м‑н туйына. Йыллыҡ аҡманың 66%‑ы — яҙғы (апр.—май), 25%‑ы — йәйге һәм көҙгө (июль — окт.), 9%‑ы ҡышҡы (нояб.—март) осорҙарға тура килә. Тамағында уртаса йыллыҡ һыу сығымы 145 м³/с. Басс. рельефы үрге ағымында уртаса бейеклектәге тауҙарҙан тора, аҫҡы пермдең эзбизташ­тарынан, доломиттарынан, балсыҡтарынан, ҡомташтарынан, һәүерташтарынан, девондың мергелдәренән, рифей—вендтың конгломераттарынан, карбонаттарынан барлыҡҡа килгән; түбәнге ағымында тигеҙлектә урынлашҡан, аҫҡы пермдең өфө ярусы һәм ҡазан ярусы балсыҡтарынан, ҡырсынташлыҡтарынан, аргиллиттарынан ғибәрәт; карст үҫешкән (ҡоро үҙәндәр, мәмерйәләр, ш. иҫ. Ҡыуыштау мәмерйәһе һ.б.). Ландшафы һоро урман тупрағындағы киң япраҡлы урмандарҙан тора, йыуылған һәм көлһыуланған ҡара тупраҡта болонло далалар осрай. Басс. 78%‑ын урман ҡаплаған, түбәнге ағымында 5%‑ы һөрөлгән, 2%‑ы һаҙланған. Ҡушылдыҡтары: уң — Әшә, Теләк; һул — Арҙагүл, Ләмәҙ, Инйәр һ.б.

В.А.Балков

Тәрж. А.Н.Күсеев