ЯҠТЫКҮЛ, Мауыҙҙы, Урал й. басс. күл
ЯҠТЫКҮЛ, Мауыҙҙы, Урал й. басс. күл, Башҡортостанда иң тәрән күл, тәбиғәт ҡомартҡыһы (1965). Әбйәлил р‑ны Асҡар а. төньяҡ‑көнсығышҡа табан 28 км алыҫлыҡта Башҡортостандың Урал аръяғының урта өлөшөндәге Ҡотоҡай (664 м), Ҡараңғылыҡ (620 м) түбәләре һәм Яманҡая һыртының армыттары араһында урынлашҡан. Күл өҫтө майҙаны — 7,7 км2, оҙонлоғо — 4,1 км, уртаса киңлеге — 1,9 км, уртаса тәрәнлеге — 10,6 м (макс. — 28 м), һыу күләме — 81,7 млн м3, һыу йыйыу майҙаны — 36,3 км2. Тектоник күл, урта һәм өҫкө девонға ҡараған ирәндек, ҡарамалытау, олотау һәм йылайыр свиталарының вулкан, вулкан‑ултырма һәм ултырма тоҡомдары (базальттар, андезитбазальттар һәм уларҙың туфтары, лавобрекчиялар, туффиттар, радиодациттар, туф ҡомташтары, кремнийлы һәүерташтар һ.б.) таралған урында ята; соҡоро асимметриялы. Ағар күл, унан Йәнгел й. ағып сыға. Һыу кимәленең күп йыллыҡ тирбәлеүе — 1,4 м. Туйыныуы ҡатнаш. Һыуы сөсө, гидрокарбонат‑магнийлы. Күл олиготрофлы. Төньяҡта һәм көньяҡта ярҙары һөҙәк, көнсығышта һәм көнбайышта — текә, урыны м‑н ярлауҙар бар. Ландшафы ҡайынлыҡтан, һирәгәйгән ҡарағай һәм ҡарағас урмандарынан ғибәрәт. Яр буйы болондар һәм урмандар м‑н ҡаплаған. Ташлы участкаларҙа дала үҫемлектәре таралған; альп астраһы, ҡанүлән, сәнскәк ҡуян кәбеҫтәһе, төньяҡ таш абағаһы һ.б. үҫә. Көнсығышта һирәкләнгән ҡайынлыҡтан һуң Урал аръяғы далаһы башлана. Алабуға, алтын табанбалыҡ, ҡыҙылғанат, пелядь, ротан, сабаҡ, сөгә, суртан, шамбы, аҡ ҡуян, сел һ.б. йәшәй. Күл буйында “Яҡтыкүл” шифаханаһы һәм Силәбе өлк. дауалау‑һауыҡтырыу учреждениелары урынлашҡан.
Ә.М.Гәрәев
Тәрж. А.Н.Күсеев