Список материалов
АГНОСТИЦИЗМ
АГНОСТИЦИЗМ (гр. agnostos — танып белеп булмаған), ысынбарлыҡты һәм хәҡиҡәтте танып белеү мөмкинлеген инҡар иткән фәлсәфәүи тәғлимәт. А. идеяларын софистар, скептиктар һәм неоплатониктар алға һөргән. Классик А. Дж.Беркли, Д.Юм һәм И.Кант хеҙмәттәрендә сағылдырыла. А. донъяның бөтмәҫ, сикһеҙ һәм үҙгәреүсән...
АГИШ (Агишев) Сәғит Ишмөхәмәт улы
АГИШ (Агишев) Сәғит Ишмөхәмәт улы [25.12.1904, Ырымбур губ. ш. уҡ исемле өйәҙе Иҫәнгилде а. (Ырымбур өлк. Александровка р‑ны) — 21.5.1973, Өфө], яҙыусы. Яҙыусылар союзы ағзаһы (1934). “Хөсәйениә” мәҙрәсәһендә, К.А.Тимирязев ис. Башҡорт пед. ин‑тында (1932—34) уҡыған. 1925—51 йй. журналист, пед. уч‑щелары...
АГИДЕЛЬ, ҡарабойҙай сорты
АГИДЕЛЬ, ҡарабойҙай сорты. 1997 й. А.М.Сабитов, Н.И.Колюкаева, Ф.Ф.Мәғәфүрова, Н.Б.Сабитова (БНИИСХ) тарафынан Татарстан а.х. ҒТИ‑ның коллекция өлгөләрен ҡулланып барлыҡҡа килтерелгән гибрид популяцияһынан эре бөртөклө, йығылыуға сыҙамлы биотиптарҙы, Уфимская һәм Чишминская сорттарын күп тапҡыр күпләп...
АГИБАЛОВ Валерий Михайлович
АГИБАЛОВ Валерий Михайлович (6.3.1951, Өфө), спортсы. Ауыр атлетика б‑са СССР‑ҙың халыҡ-ара класлы спорт мастеры (1976). БР‑ҙың күренекле спортсыһы (1993). “Локомотив” ДСО‑һы тәрбиәләнеүсеһе (тренеры Б.М.Мосиевич).1970 й. алып Салауат Юлаев исемендәге спорт клубы, 1973—81 йй. “Спартак” ДСО‑һы өсөн сығыш...
АГЕЕВ Әнүәр Ғабдулла улы
АГЕЕВ Әнүәр Ғабдулла улы (14.7.1947, Коми АССР‑ының Ижма ҡсб), тренер. Еңел атлетика буйынса Рәсәйҙең атҡаҙанған тренеры (1992), бөтә Рәсәй категориялы судья (2020). БР‑ҙың атҡаҙанған физик культура хеҙмәткәре (2008), РФ‑тың физик культура отличнигы (1998). П.Ф.Лесгафт исемендәге Ленинград физик культура...
АГГЛЮТИНАЦИЯ
АГГЛЮТИНАЦИЯ (лат. agglutinatio — йәбештереү), лингвистикала, күпселек осраҡта тотороҡло өн составын һаҡлап ҡалған нигеҙгә йәки тамырға билдәле тәртиптә бер мәғәнәле стандарт аффикстар ҡушылып, яңы һүҙ (ҡара: Һүҙьяһалыш) һәм грамматик формалар яһалыу ысулы. Мәҫәлән, башҡорт телендә күплек формаһындағы...
АГГЛЮТИНАТИВ ТЕЛДӘР
АГГЛЮТИНАТИВ ТЕЛДӘР, телдәрҙең типологик классификацияһы (ҡара: Телдәр классификацияһы) буйынса, һүҙ яһалышы (ҡара: Һүҙьяһалыш) һәм һүҙ үҙгәреше агглютинация юлы менән башҡарылған телдәр класы. А.т. монгол телдәре, тунгус‑манжур телдәре, төрки телдәр, фин‑уғыр телдәре, дравид, шулай уҡ, ҡайһы бер тел...
АГАШКОВА (Агашкова-Коренева) Ирина Георгиевна
АГАШКОВА (Агашкова-Коренева) Ирина Георгиевна (29.9.1962, Өфө), актриса. БР‑ҙың халыҡ (2005) һәм атҡ. (1995) артисы. Театр эшмәкәрҙәре союзы ағзаһы (1990). ӨДСИ‑не тамамлағандан һуң (1983; А.К.Лощенков, П.Р.Мельниченко курсы) БР‑ҙың Урыҫ драма театры актрисаһы.
Лирик-драматик пландағы актриса. Актрисаға...
АГАРОНОВ (Агоронян) Ашот Моисеевич
АГАРОНОВ (Агоронян) Ашот Моисеевич (4.11.1895, Тифлис ҡ. — 21.8.1962, Бразилия, Ереван ҡ. ерләнгән), акушер-гинеколог. Медицина фәндәре докторы (1940), профессор (1935). БАССР‑ҙың (1945), Әрмән ССР‑ының (1961) атҡаҙанған фән эшмәкәре. Киев университетын тамамлаған (1918). БДМИ‑ның акушерлыҡ һәм гинекология...
АГАРКОВ Алексей Григорьевич
АГАРКОВ Алексей Григорьевич (17.7.1939, БАССР‑ҙың Стәрлетамаҡ районы Яңы Васильевка а. — 13.6.2002, Баулы ҡ.), нефтсе. 1960—68 йй. һәм 1970—2002 йй. “Бавлынефть” НГДУ‑һында эшләй, 1968—70 йй. “Осинскнефть” НГДУ‑һы мастеры. СССР‑ҙың Дәүләт премияһы (1987), М.Йәлил исемендәге премия (1978) лауреаты. Хеҙмәт...
АГАПЧЕВ Владимир Иванович
АГАПЧЕВ Владимир Иванович (7.6.1944, Өфө — 14.9.2007, шунда уҡ), инженер-механик. Техник ф. д‑ры (1988), проф. (1990). РФ юғары мәктәбенең атҡ. хеҙм-ре (2005), БР‑ҙың атҡ. төҙөүсеһе (1998), СССР‑ҙың Газ сәнәғәте министрлығы отличнигы (1988). ӨНИ‑не тамамлағандан һуң (1971) шунда уҡ эшләй: 1988 й. алып...
АГАДЖАНЯН Николай Александрович
АГАДЖАНЯН Николай Александрович (28.1.1928, Әзерб. ССР‑ы Хачмас а. — 27.12.2014, Мәскәү ҡ.), физиолог. РФА академигы (2013), Рәсәй медицина ФА академигы (1993), БР ФА‑ның почётлы академигы (1991). Медицина фәндәре докторы (1968), профессор (1970). РФ‑тың атҡаҙанған фән эшмәкәре (1998), РФ‑тың почётлы...
АВТОТРОФТАР
АВТОТРОФТАР (авто... һәм гр. trophe — аҙыҡ), углерод сығанағы сифатында углекислый газ ҡулланып, органик булмаған матдәләрҙән йәшәү сығанағы өсөн кәрәкле органик матдәләр синтезлаусы организмдар. А. фототрофтарға һәм хемотрофтарға бүленә. Фототрофтарға биосферала органик матдәләрҙе барлыҡҡа килтереүҙә...
АВТОТРАНСПОРТ КОЛЛЕДЖЫ
АВТОТРАНСПОРТ КОЛЛЕДЖЫ. 1930 й. Өфө юл техникумы булараҡ нигеҙ һалына, 1960 й. алып автоюлдар, 1970 й. — автотранспорт техникумы, 1991 й. — Өфө автотранспорт колледжы. Йылайыр р‑ны Юлдыбай а. филиалы бар. Уҡытыу көндөҙгө һәм ситтән тороп уҡыу бүлектәрендә автомобиль транспортын техник хеҙмәтләндереү...
АВТОСЕРВИС
АВТОСЕРВИС (авто... һәм ингл. service — хеҙмәт), автомобилдәрҙе техник хеҙмәтләндереү һәм ремонтлау, ш. иҫ. һатыуға алдан әҙерләү һәм өҫтәмә ҡорамалдар ҡуйыу б‑са хеҙмәт комплексы. 1970 й. Өфөлә Башҡ‑н транспорт идаралығының ремонт оҫтаханалары базаһында еңел автомобилдәрҙе сервислы хеҙмәтләндереү б‑са...
АВТОНОМИЯ
АВТОНОМИЯ, (авто... һәм гр. nomos — ҡанун), 1) территориаль — үҙенсәлекле көнкүрешкә һәм халҡының милли составына, иҡт. теүәллеккә һәм ошо терр‑яла үҙ аллы идара итеүҙән ғибәрәт тарихи үҫеш үҙенсәлектәренә эйә булған дәүләттең бер өлөшөнөң конституцияла теркәлгән хоҡуҡи хәле. СССР‑ҙа А. милли принципҡа...
АВТОМОДЕЛЬ СПОРТЫ
АВТОМОДЕЛЬ СПОРТЫ, автомобиль (кордалы, радио м‑н идара ителеүсе, трасса өсөн) моделдәрен конструкциялау һәм әҙерләү, улар м‑н махсус трассаларҙа йөрөш һынауҙарында идара итеү б‑са ярыштар. Башҡортостанда 20 б. 80‑се йй. башынан трасса автомоделизмы үҫешә. 1980 й. Өфөлә ӨПЕЗ‑дең Балалар техник ижады...
АВТОМОБИЛЬ ЮЛДАРЫ
АВТОМОБИЛЬ ЮЛДАРЫ, йөк ауырлығы билдәләнгән, тиҙлек кимәле күрһәтелгән автомобиль транспортының туҡтауһыҙ һәм хәүефһеҙ хәрәкәтен тәьмин итеү, дәүләттең соц.‑иҡт., оборона ихтыяжын һәм халыҡ талабын ҡәнәғәтләндереү өсөн йөк һәм пассажирҙар ташыуға тәғәйенләнгән ҡоролмалар комплексы; илдең берҙәм транспорт...
АВТОМОБИЛЬ ТРАНСПОРТЫ
АВТОМОБИЛЬ ТРАНСПОРТЫ, дөйөм файҙаланыуҙағы, айырым ведомствоға ҡараған һәм граждандарҙың шәхси милкендәге транспорттан тора.
Башҡортостандың транспорт системаһында пассажирҙар ташыу (80,1%) һәм пассажирҙар әйләнеше (66,6%) б‑са беренсе урынды биләй (2010). Респ. А.т. үҫешенә 1919 й. Башҡ‑н үҙәк ХХС‑ы...
АВТОМОБИЛЬ СПОРТЫ
АВТОМОБИЛЬ СПОРТЫ, уҙыш, спорт һәм сериялы автомобилдәрҙә ярыштар. А.с. автокросс, картинг, ралли, тауҙағы уҙыштар, трек уҙыштары, түңәрәк б‑са уҙыштар һ.б. инә. Башҡортостанда 20 б. 30‑сы йй. башынан үҫешә. 1937 й. алып “Башавтомотоклуб” А.с. үҫеш үҙәге булып тора, 50‑се йй. Бәләбәй, Октябрьский, Өфө,...
