Список материалов
АЛЕКТОРОВ Александр Ефимович
АЛЕКТОРОВ Александр Ефимович (1861, Пенза губ. — 1919), тарихсы, этнограф. Ырымбур уҡытыусылар ин‑тын тамамлаған. Ырымбур һәм Орск ҡҡ. мәктәптәрендә уҡыта. 1886 й. алып — Әстерхан губ., 1894 й. башлап Турғай өлк. халыҡ уч‑щелары инспекторы, 1903 й. — Семипалатинск өлк. халыҡ уч‑щелары директоры. Ырымбур...
АЛЁХИН Евгений Константинович
АЛЁХИН Евгений Константинович (19.12.1942, Өфө ҡ. — 20.12.2020, шунда уҡ), фармаколог. Медицина фәндәре докторы (1985), профессор (1988). РФ‑тың (2003) һәм БР‑ҙың (1995) атҡаҙанған фән эшмәкәре. БДМИ‑ны тамамлағандан һуң (1966) шунда уҡ эшләй, 1988—2011 йй. фәнни эштәр буйынса проректор, бер үк ваҡытта...
АЛЁХИН Тихон Егорович
АЛЁХИН Тихон Егорович (21.5.1913, Өфө губ. Стәрлетамаҡ өйәҙе Ждановка а. — 27.5.1970, Өфө), Соц. Хеҙмәт Геройы (1948). Б.В. һуғышында ҡатнашыусы. 1929—41 йй. Дәүләкән р‑нының “Возрождение” һәм “Дәүләкән” с‑здарында бригадир, Ҡаҙанғол орлоҡ с‑зында тракторсы, комбайнсы, Әлшәй р‑нының Раевка с‑зы Ворошилов...
АЛЁШКИН, Дембря, Фёдоровка р‑нындағы ауыл
АЛЁШКИН, Дембря, Фёдоровка р‑нындағы ауыл, Гончаровка а/с ҡарай. Район үҙәгенән Көнб. 12 км һәм Мәләүез т. юл ст. Т.‑Көнб. табан 76 км алыҫлыҡта Дим й. буйында урынлашҡан. Халҡы: 1906 й. — 873 кеше; 1920 — 1201; 1939 — 629; 1959 — 636; 1989 — 379; 2002 — 286; 2010 — 240 кеше. Мордвалар йәшәй (2002)....
АЛИЦИКЛИК БЕРЛӘШМӘЛӘР
АЛИЦИКЛИК БЕРЛӘШМӘЛӘР, молекулаларында углерод атомдарынан торған бер йәки бер нисә цикл булған органик берләшмәләр (ароматик берләшмәләрҙән тыш).
Молекулалағы ҡулсаларҙың (циклдарҙың) һаны б‑са моно‑, би‑ һәм полициклик берләшмәләрҙе айыралар. Моноциклик берләшмәләр ҡулсаһындағы углерод атомдарының...
АЛКАЛОИДТАР
АЛКАЛОИДТАР, (урта б. лат. alkali — һелте һәм гр. eidos — төр), составында азот булған тәбиғи сығышлы органик нигеҙҙәр. Структур яҡтан күп төрлөләр, физиологик активлыҡҡа эйәләр. А. — молекулалағы углерод‑азот каркасының төҙөлөшө (пиридин, хинолин, акридин, изохинолин, хиназолин, фенилэтиламин һ.б....
АЛКИЛАТ
АЛКИЛАТ, ҡара: Бензиндар
АЛКИЛЛАШТЫРЫУ
АЛКИЛЛАШТЫРЫУ, органик берләшмә молекулаһына алкил төркөмдәрен индереү. Термик (юғары т‑ра һәм баҫым аҫтында) һәм каталитик (көкөрт, фосфор һ.б. к‑талар, бор фториды, алюмин һәм цинк хлоридтары, цеолиттар һ.б. ҡатнашлығында) А. айыралар. Башҡортостанда А. сәнәғәт ысулы 20 б. 40‑сы йй. аҙ. алып — Өфө...
АЛКИН 2‑се, Алкин гарнизоны, Шишмә р‑нындағы ауыл
АЛКИН 2‑се, Алкин гарнизоны, Шишмә р‑нындағы ауыл, Лесной а/с үҙәге. Район үҙәгенән Т.‑Көнс. 24 км һәм Алкин т. юл ст. Т.‑Көнс. табан 3 км, Һамар—Өфө—Силәбе автомобиль юлынан 1,5 км алыҫлыҡта Уҙы й. (Дим й. ҡушылдығы) буйында урынлашҡан. Халҡы: 2002 й. — 5020; 2010 — 4996 кеше. Урыҫтар, татарҙар, башҡорттар...
АЛКИН 6-сы, Благовар р‑нындағы ауыл, Дмитриевка а/с ҡарай
АЛКИН 6-сы, Благовар р‑нындағы ауыл, Дмитриевка а/с ҡарай. Район үҙәгенән Т.‑Көнб. 61 км һәм Бүздәк т. юл ст. Т.‑Көнс. табан 22 км алыҫлыҡта Иҙәш й. (Сәрмәсән й. ҡушылдығы) буйында урынлашҡан. Халҡы: 1920 й. — 110 кеше; 1939 — 147; 1959 — 97; 1989 — 147; 2002 — 150; 2010 — 148 кеше. Татарҙар, урыҫтар...
АЛКИН Илиас Сәйетгәрәй улы
АЛКИН Илиас (Ильяс) Сәйетгәрәй улы (28.11.1895, Ҡазан — 27.10.1937, Мәскәү), сәйәси эшмәкәр. Проф. (1931). Дворяндарҙан. 1919 й. алып РКП(б) ағзаһы. Граждандар һуғышында ҡатнашыусы. Г.В.Плеханов ис. Мәскәү халыҡ хужалығы ин‑тын тамамлаған (1925). 1915—17 йй. рус армияһында, подпоручик (1917); 1919 й....
АЛКИН Мәжит Сәмиғулла улы
АЛКИН Мәжит Сәмиғулла улы [15.2.1940, БАССР‑ҙың Малаяҙ р‑ны Әлкә а. (БР‑ҙың Салауат р‑ны)], йырсы (тенор), педагог. Проф. (1992). БАССР‑ҙың атҡ. артисы (1977). Сәнғәт ф. канд. (2011). Гнесиндар ис. Муз.‑пед. ин‑тын тамамлағандан һуң (Мәскәү, 1971; С.М.Хромченко класы) ӨДСА‑ла уҡыта, бер үк ваҡытта 1992—95 йй....
АЛКИН, Шишмә р‑нындағы ауыл, Алкин а/с ҡарай
АЛКИН, Шишмә р‑нындағы ауыл, Алкин а/с ҡарай; т. юл станцияһы. Район үҙәгенән Т.‑Көнс. табан 22 км алыҫлыҡта Уҙы й. (Дим й. ҡушылдығы) буйында, Куйбышев т. юлында (Дим—Шишмә участкаһы), Һамар—Өфө—Силәбе автомобиль юлында урынлашҡан. Халҡы: 1920 й. — 105 кеше; 1939 — 105; 1959 — 1101; 1989 — 250; 2002 —...
АЛКОГОЛИЗМ
АЛКОГОЛИЗМ, спиртлы эсемлектәрҙе даими ҡулланыу арҡаһында барлыҡҡа килгән хроник ауырыу. А. өс үҫеш стадияһы бар. Беренсе стадияһына спиртлы эсемлектәрҙе даими арта барған миҡдарҙа ҡулланғанда алкоголгә толерантлыҡ артыуы, уға психик бәйләнгәнлек барлыҡҡа килеүе хас; икенсе стадияһы абстинент (эскелек...
АЛКОГОЛҺЕҘ ЭСЕМЛЕКТӘР ПРОИЗВОДСТВОҺЫ
АЛКОГОЛҺЕҘ ЭСЕМЛЕКТӘР ПРОИЗВОДСТВОҺЫ, кеүәҫ, емеш-еләк, газлы һәм минераль һыуҙар сығарыу б‑са аҙыҡ-тәм сәнәғәте тармағы. Башҡортостанда 20 б. башында барлыҡҡа килә. 1913 й. Өфөлә минераль һыуҙар ҡойоу һәм шыжлап торған эсемлектәр етештереү б‑са 4 ф‑ка (ш. иҫ. береһе пар двигателе м‑н) эшләй, Өфө губ. —...
АЛЛА
АЛЛА (фараз б‑са, ғәр. әл-илаһ — илаһи зат), исламда берҙәм һәм берҙән‑бер, бөтә булғанды (күкте, ерҙе, кешеләрҙе, фәрештәләрҙе, шайтандарҙы, үҫемлектәрҙе, хайуандарҙы) бар итеүсе илаһи зат. Мосолман тәғлимәтенә ярашлы, донъяла бөтәһе лә уға хеҙмәт итә һәм буйһона; ул бөтәһе өҫтөнән хакимлыҡ итә һәм...
АЛЛАБИРҘИН Ирек Латип улы
АЛЛАБИРҘИН Ирек Латип улы (29.5.1940, БАССР‑ҙың Йәрмәкәй р‑ны Тарҡаҙы а.), зоотехник. А.х. ф. д‑ры (1999). БАХИ‑ны тамамлағандан һуң (1964) Йәрмәкәй р‑ны хужалыҡтарында зоотехник, 1970 й. алып Баҡалы р‑нының “Волга” к‑зы баш зоотехнигы. 1972—2010 БНИИСХ‑ла эшләгән: 1977 й. башлап өлкән ғилми хеҙм‑р,...
АЛЛАЯР СУФЫЙ
АЛЛАЯР СУФЫЙ (1616, Бохар ханлығы Кәттәҡурған ҡ. — 1713), суфый шағир. Ишан. Дини йөкмәткеле “Мәсләҡ әл‑муттакин” (“Алланан ҡурҡҡандар юлы”), “Морат әл‑ғарифин” (“Яҡтылар маҡсаттары”) шиғри-сәсмә әҫ. авторы. Фарсы телендә яҙылған, аҙаҡтан автор тарафынан Урта Азия төрки теленә тәржемә ителгән “Ҫабат...
АЛЛАЯРОВ Алик Рәшит улы
АЛЛАЯРОВ Алик Рәшит улы (3.7.1973, Өфө), тележурналист. Журналистар союзы ағзаһы (1995). БДУ‑ны тамамлағандан һуң (1997) “Башҡортостан” ДТРК-нда эшләй: махсус хәбәрсе, “ТВ студияһының мәғлүмәт программалары” ижади берекмәһе етәкс., сәйәси күҙәтеүсе, Мәғлүмәт программалары хеҙмәте нач. урынбаҫары, продюсер....
АЛЛАЯРОВ Ғәзим Закир улы
АЛЛАЯРОВ Ғәзим Закир улы [19.12.1912, Ырымбур губ. Верхнеурал өйәҙе Ураҙ а. (БР‑ҙың Учалы р‑ны) — 24.12.1993, Өфө], яҙыусы. Яҙыусылар союзы ағзаһы (1973). Б.В. һуғышында ҡатнашыусы. КПСС ҮК эргәһендәге Юғары партия мәктәбен тамамлаған (Мәскәү, 1960). 1934—35 йй. Учалы МТС‑ының сәйәси бүлеге секретары,...
