Список материалов
ТЕРМОПЛАСТАР
ТЕРМОПЛАСТАР, т е р м о п л а с т и к м а с с а л а р, пластик массалар төрө, күп тапҡыр йомшартыла һәм ҡабаттан эшкәртелә ала. Реактопластарҙан айырмалы рәүештә изделиелар формалағанда Т. өс үлсәмле структура (ҡара: Ҡораулы полимерҙар) барлыҡҡа килтермәй, ҡуйы ағыусан хәлгә күсеү һәләтен һаҡлай. Химик...
ТЕРМОРЕАКТИВ ПОЛИМЕРҘАР
ТЕРМОРЕАКТИВ ПОЛИМЕРҘАР, р е а к т о п л а с т а р, полимер ялғанғанда (ҡара: Ҡораулы полимерҙар) йәки ҡатҡанда өс үлсәмле структуралар барлыҡҡа килтереүсе реакцияға һәләтле олигомерҙар (ыҫмалалар) нигеҙендәге пластик массалар. Тулыландырылған, дисперслы‑тулыландырылған, тулыландырылмаған Т.п.; олигомерҙар...
ТЕРМОЭЛАСТОПЛАСТАР
ТЕРМОЭЛАСТОПЛАСТАР, т е р м о п л а с т и к э л а с т о м е р ҙ а р, эластомерҙар (эксплуатация шарттарында кире ҡайта торған деформацияға һәләте булыу) һәм термопластарҙың (юғары т‑рала ағыусанлыҡ һәләте булыу) үҙенсәлектәрен берләштергән полимер материалдар. Нигеҙендә диенвинилароматик, уретан, полиэфир,...
ТЕРПЕ
ТЕРПЕ (Erinaceus europaeus), бөжәк ашаусылар отрядының терпеләр ғаиләһенә ҡараған имеҙеүсе. Евразияла һәм Африкала таралған. Кәүҙә оҙонлоғо 20—30 см, ауырлығы 700—800 г. Мороно оҙонса, осло; ҡолаҡтары ҡыҫҡа. Башы һәм ҡорһағы — ҡаты шырт йөн, арҡаһы һәм ян‑яғы оҙонлоғо 3 см тиклем еткән ҡаты энәләр м‑н...
ТЕРПЕ БАЛЫҠ
ТЕРПЕ БАЛЫҠ (Pungitius platygaster), терпе балығы һымаҡтар отрядының терпе балыҡтар ғаиләһенә ҡараған балыҡ. Төньяҡ Америкала, Африканың төньяғында, Азов, Каспий, Ҡара диңгеҙҙәрҙең сөсө участкаларында, Волга, Дон, Урал һ.б. йылғаларҙың түбәнге ағымында йәшәй. Кәүҙәһе уртаса оҙонлоҡта, орсоҡ һымаҡ, килһеҙ...
ТЕРПЕ ҮЛӘН
ТЕРПЕ ҮЛӘН, 1) (Echinochloa), ҡыяҡлылар ғаиләһенә ҡараған үҫемлек заты. Яҡынса 20 төрө билдәле; ике ярымшарҙың да тропик, субтропик һәм уртаса бүлкәттәрендә таралған. Башҡортостанда ябай Т.ү., йәки тауыҡ (әтәс) тарыһы үҫә. Бер йыллыҡ үлән. Һабағы төҙ йәки аҫҡы өлөшөндә быуын рәүешле бөгөлгән, оҙонлоғо...
ТЕРПЕБАШ
ТЕРПЕБАШ (Sparganium), терпебаш һымаҡтар ғаиләһенә ҡараған һыу йәки һаҙлыҡ үҫемлектәре заты. Яҡынса 20 төрө билдәле, Төньяҡ ярымшарҙың уртаса бүлкәтендә, Австралияла һәм Яңы Зеландияла таралған. Башҡортостанда 3 төрө — ҡалҡҡан Т., кесе Т., тура Т. үҫә. Тамырһабаҡлы, төҙ, һирәк осраҡта йөҙөүсән һабаҡтары...
ТЕРПЕКӘЙ ҮЛӘН
ТЕРПЕКӘЙ ҮЛӘН (Echinops), астра һымаҡтар ғаиләһенә ҡараған үҫемлектәр заты. 100‑ҙән ашыу төрө билдәле, башлыса Евразияның һәм Африканың уртаса бүлкәтендә таралған. Башҡортостанда Мейер Т.ү., ябай Т.ү., йомробаш Т.ү. үҫә. Күп йыллыҡ үлән. Һабағы 50—150 см тиклем бейеклектә, төҙ, ябай йәки өҫкө өлөшөндә...
ТЕРПЕНДАР
ТЕРПЕНДАР, молекулалары C5H8 изопрен быуындарынан төҙөлгән углеводородтар. Үҫемлектәр туҡымаһында, ҡайһы бер бактерия һәм бәшмәктәрҙең йәшәйеш продукттарында, бөжәктәрҙең секрет бүленделәрендә табылған. Изопрен быуындарының һаны б‑са моно‑, сескви‑ (бер ярымлыҡ Т.), ди‑, три‑ (гормондар, стериндар),...
ТЕРРИТОРИАЛЬ‑ПРОИЗВОДСТВО КОМПЛЕКСТАРЫ
ТЕРРИТОРИАЛЬ‑ПРОИЗВОДСТВО КОМПЛЕКСТАРЫ, билдәле терр‑яла ойошторолған (һәр ваҡытта ла адм.‑терр. берәмектәрҙең сиктәрендә түгел), дөйөм хеҙмәт бүленеше системаһында ҡатнашҡан үҙ‑ара бәйле производстволар йыйылмаһы. Термин тәүге тапҡыр фәнгә Н.Н.Колосовский тарафынан индерелә. Т.‑п.к. иҡт. берҙәмлеге...
ТЕРРИТОРИЯЛАРҘЫ ИНЖЕНЕРЛЫҠ ӘҘЕРЛӘҮЕ
ТЕРРИТОРИЯЛАРҘЫ ИНЖЕНЕРЛЫҠ ӘҘЕРЛӘҮЕ, терр‑яларҙы ҡала төҙөлөшөндә маҡсатҡа ярашлы үҙләштереү, торама урындарҙың санитария‑гигиена һәм микроклимат шарттарын яҡшыртыу б‑са инженерлыҡ саралары һәм ҡоролмалары комплексы. Үҙләштерелә торған терр‑яның тәбиғи шарттарына һәм төҙөлөштөң үҙенсәлектәренә бәйле...
ТЕРҺӘК
ТЕРҺӘК, башҡ. ҡәбиләһе. Тамғаһы: . Ҡатай ырыу‑ҡәбилә берләшмәһе составына ингән. Этник яҡтан б.э. 1‑се мең йыллығы аҙ. Бөгөлмә-Бәләбәй ҡалҡыулығына күсеп килгән фин‑уғыр ҡәбиләләренә һәм төрки ҡәбиләләргә барып тоташа. 13—14 бб. Т. ҡатай ҡәбиләләре составында төньяҡҡа һәм төньяҡ‑көнсығышҡа, Чусовая...
ТЕТРАЭТИЛСВИНЕЦ
ТЕТРАЭТИЛСВИНЕЦ, (С2Н5)4Рb. Төҫһөҙ, уртаса осоусан шыйыҡса, парҙары аҙ концентрацияла татлы емеш‑еләк еҫле, күп концентрацияла насар еҫле; t иреү ‑130°С, t ҡайнау 80°С (т.б. б‑са 13 мм), тығыҙлығы 1650 кг/м3; һыуҙа эремәй, органик эреткестәр м‑н ҡушыла. Бүлмә т‑раһында яй, яҡтыла һәм 100°С юғарыраҡ...
ТЕТЮШЕВ Савва Никифорович
ТЕТЮШЕВ (Тетюшенинов) Савва Никифорович (1726, Ҡазан губ. Сембер ҡ. — ?), Стәрлетамаҡ ҡ. нигеҙ һалыусы, сауҙагәр. Коллегия советнигы (1765). 1760 йй. уртаһына тиклем армияны, император һарайын һ.б. тауар м‑н тәьмин итә. 1764 й. Ырымбур ҡ. йәшәй. 1765 й. С.‑Петербургҡа илдең үҙәк төбәктәрен йыл буйына...
ТЕХНИК БЕЛЕМ БИРЕҮ
ТЕХНИК БЕЛЕМ БИРЕҮ, сәнәғәт, төҙөлөш, транспорт, элемтә, ауыл хужалығы һәм урман хужалығы өсөн урта һәм юғары квалификациялы белгестәр һәм квалификациялы эшселәр әҙерләү системаһы; проф. юғары белем, урта профессиональ белем, башланғыс профессиональ белем, өҫтәлмә һәм вуздан һуң проф. белем биреүҙе...
ТЕХНИК ДИАГНОСТИКА
ТЕХНИК ДИАГНОСТИКА, объекттың техник торошон билдәләү. Объект торошон тикшереү һәм прогнозлауҙы, төҙөк булмаған урындарҙы һәм боҙолоу сәбәбен асыҡлауҙы үҙ эсенә ала. Т.д. мәғлүмәттәре объектты (ҡаҙандар, магистраль газ торбалары, нефть продукттарын үткәргестәр, нефть үткәргестәр, пар үткәргестәр, резервуарҙар,...
ТЕХНИК КУЛЬТУРАЛАР
ТЕХНИК КУЛЬТУРАЛАР, сәнәғәттең төрлө тармаҡтары өсөн сеймал итеп ҡулланылған махсус үҫтерелеүсе үҫемлектәр. Т.к. май биреүсе культуралар (көнбағыш, соя, шипкән һ.б.), шәкәрле (шәкәр ҡамышы, шәкәр сағаны, шәкәр сөгөлдөрө һ.б.), крахмаллы (батат, картуф, ямс һ.б.), эфир майлы (аҡәнис, бөтнөк, мөшкәт шалфейы...
ТЕХНИК УГЛЕРОД
ТЕХНИК УГЛЕРОД, ҡ о р о м, углеводородтарҙың термик, термоокисланған тарҡалыуының юғары дисперслы продукты. Каналлы йәки диффузион, мейес, термик; актив, ярым актив һәм активлығы аҙ булған Т.у. айырыла. Составында углерод 90%‑тан ашыу, кислород 5—10%, водород 0,8%‑ҡа тиклем, көкөрт 1,1%‑ҡа тиклем, минераль...
ТЕХНИК УГЛЕРОД ПРОИЗВОДСТВОҺЫ
ТЕХНИК УГЛЕРОД ПРОИЗВОДСТВОҺЫ, нефтехимия сәнәғәте тармағы. Башҡортостанда 20 б. 60‑сы йй. Туймазы ҡором з‑ды (ҡара: “Туймазытехуглерод”) асылғандан һуң үҫешә башлай. Техник углерод етештереү (мең т): 1960 й. — 6,9; 1970 — 11,7; 1980 — 55,5; 1990 — 64,0; 1995 — 12,6; 2000 — 9,8; 2005 — 22,3; 2009 —...
ТЕХНИК ҮҪЕМЛЕКТӘР
ТЕХНИК ҮҪЕМЛЕКТӘР, сәнәғәттең төрлө тармаҡтары өсөн сеймал биреүсе ҡырағай үҫемлектәр һәм техник культуралар. Башҡортостанда ҡырағай Т.ү. ирекләүсе (имән ағасы, аҡшыршы, тал, шыршы һ.б. ҡабыҡтары, ат ҡуҙғалағы, ир туйыр абағаһы һ.б. тамырҙары һәм тамыр һабаҡтары, һары мәтрүш үләне һ.б. ҡулланыла), буяу...
