Список материалов
ТРАДИЦИОН УЙЫНСЫҠТАР
ТРАДИЦИОН УЙЫНСЫҠТАР, баланың үҫеше һәм уйыны өсөн тәғәйенләнгән, милли мәҙәниәт үҙенсәлектәрен, йәшәү рәүешен һәм көнкүреште сағылдырған төрлө әйберҙәр һәм ҡулайламалар йыйылмаһы. Башҡорттар Т.у. эшләү өсөн тәбиғи материалдарҙы — ағас, һөйәк, таш, ҡош ҡауырһыны, үҫемлек һабаҡтары һ.б. — киң ҡулланған....
ТРАДИЦИЯЛАР
ТРАДИЦИЯЛАР (лат. traditio — тапшырыу), тарихи яҡтан формалашҡан соц. мөнәсәбәт нормалары һәм хужалыҡ- мәҙәни эшмәкәрлек оҫталығы. Т. айырым соц. төркөмдәр (ғаилә, ҡатлам, этнос һ.б.) өсөн хас булып, донъяға ҡарашты, дини инаныуҙарҙы, йолаларҙы, хужалыҡ үҫешен һ.б. сағылдыра. Быуындан-быуынға соц. һәм...
ТРАЙНИН Соломон Маркович
ТРАЙНИН Соломон Маркович (1902 й. ғин., Могилёв губ. Дрибин а. — 1969, Магадан ҡ.), дерматовенеролог. 1‑се МДУ‑ны тамамлағандан һуң (1925) Башҡ‑н өлкә тире-венерология диспансерында бүлек мөдире, 1930 й. алып Башҡ‑н тире-венерология ҒТИ дир., 1932—37 йй. БДМИ директоры. 1946 й. башлап Магадан өлк. йәшәгән...
ТРАКТОР ҺӘМ АУЫЛ ХУЖАЛЫҒЫ МАШИНАЛАРЫН ЭШЛӘҮ
ТРАКТОР ҺӘМ АУЫЛ ХУЖАЛЫҒЫ МАШИНАЛАРЫН ЭШЛӘҮ, машиналар эшләүҙең тракторҙар, комбайндар һәм башҡа а.х. машиналары һәм ҡорамалдары етештергән тармағы. Башҡортостанда Т.һ.а.х.м.э. 20 б. 30‑сы йй. Өфө мотор з‑дын сафҡа индергәндән һуң үҫешә башлай, унда комбайндар өсөн моторҙар сығарыла (ҡара: Өфө моторҙар...
ТРАМВАЙ ПАРКЫ
ТРАМВАЙ ПАРКЫ, трамвай вагондары өсөн туҡтау һәм ремонтлау урыны. Башҡортостанда тәүге трамвай депоһы 1936 й. төҙөлә, Өфө ҡала тимер юлдары ҡарамағында була. 1937 й. Өфөлә ике маршрут б‑са трамвай хәрәкәте асыла, парк 5 моторлы һәм 3 тағылма вагондан тора, юлдар оҙонлоғо 6 км була, бер йыл эсендә 7,7...
ТРАМПЛИНДАН САҢҒЫЛА ҺИКЕРЕҮ
ТРАМПЛИНДАН САҢҒЫЛА ҺИКЕРЕҮ, үҙ эсенә трамплиндан саңғыла һикереүҙе алған спорт төрө (критик көсө 20—120 м). Һикереү техникаһы (стиль) үтәлеше һәм алыҫлығы баһалана. Ике зачёт ынтылышы балдары йыйылмаһына ҡарап һөҙөмтә билдәләнә. Башҡортостанда 1934 й. алып Өфөлә тәүге трамплин (критик ҡеүәте 20 м;...
ТРАНКИНГ РАДИОЭЛЕМТӘ
ТРАНКИНГ РАДИОЭЛЕМТӘ, проф. радиоэлемтә төрө; портатив, автомобиль һәм стационар радиостанциялар ярҙамында башҡарыла. Симплекслы (ҡабул итеү йәки тапшырыу) һәм дуплекслы (бер үк ваҡытта ҡабул итеү һәм тапшырыу, махсус мәсьәләләрҙе хәл итеү) режимдары бар. Т.р. селтәренең бер (бер зоналы) йәки бер нисә...
ТРАНСГЕН ҮҪЕМЛЕКТӘР
ТРАНСГЕН ҮҪЕМЛЕКТӘР, генотиптары (бирелгән үҫемлектең гендар берләшмәһе) ген инженерияһы ысулдары м‑н яһалма рәүештә үҙгәртелгән генетик модификацияланған организмдар. Т.ү. һәр бер күҙәнәгенең ядроһында (уның ДНК‑һында) генетик трансформация м‑н башҡа организмдарҙан күсерелгән бер нисә сит ген (трансгендар)...
ТРАНСКРИПЦИЯ
ТРАНСКРИПЦИЯ (лат. transcriptio, күсереп яҙыу), 1) яңғырашты макс. теүәл итеп биреү маҡсатында махсус тамғалар ярҙамында телдән әйтелгән телмәрҙе яҙма теркәү ысулы. Фонематик Т. (һүҙҙәрҙең фонемалар составын фонемаларҙың позицион‑комбинаторлы үҙгәрештәрен иҫәпкә алмайынса тапшырыуға нигеҙләнә) һәм фонетик...
ТРАНСПЛАНТОЛОГИЯ
ТРАНСПЛАНТОЛОГИЯ (лат. transplantatio — күсереү һәм ...логия), булмаған йәки йәрәхәтләнгән ағза һәм туҡымаларға трансплантация алымдарын эшләгән биология һәм медицина тармағы. Туҡыманың тап килмәү законлыҡтарын, трансплантация иммунитетын баҫыу һәм әүҙемләштереү мөмкинлектәрен, ағза һәм туҡымаларҙы...
ТРАНСПОРТ
ТРАНСПОРТ (лат. transporto — күсерәм), йөрөү саралары комплексы; кеше һәм йөк ташый торған иҡтисад тармағы. Т. — ер өҫтө (т. юл, автомобиль һәм үткәргес торба), һыу (йылға һәм диңгеҙ), һауа төрҙәре; тәғәйенләнеше б‑са — дөйөм (әйләнеш өлкәһен һәм халыҡты хеҙмәтләндерә) һәм дөйөм булмаған (производство...
ТРАНСПОРТ ТӨҘӨЛӨШӨ
ТРАНСПОРТ ТӨҘӨЛӨШӨ, автомобиль транспорты, һауа транспорты, тимер юл транспорты, йылға транспорты, үткәргес торба транспорты объекттарын төҙөү һәм реконструкциялауҙы тормошҡа ашырған төҙөлөш тармағы; автомобиль юлдарының һәм тимер юлдарҙың ер полотноһын, юл өҫтө төҙөлөшөн, т. юлдағы электрлаштырыу,...
ТРАНСПОРТ ҮҘӘКТӘРЕ
ТРАНСПОРТ ҮҘӘКТӘРЕ, бер нисә транспорт төрө юлдары ҡушылған пунктта транспорт ҡоролошо комплекстары; транзит м‑н, урында һәм ҡала эсендә йөк һәм пассажирҙар ташыуҙы хеҙмәтләндереү б‑са операцияларҙы бергә башҡара. Т.ү. башлыса ҙур ҡалаларҙа ойошторола, сөнки унда сәнәғәт, төҙөлөш, сауҙа пр‑тиелары,...
ТРАНСФОРМАТОР ПОДСТАНЦИЯҺЫ
ТРАНСФОРМАТОР ПОДСТАНЦИЯҺЫ, электр энергияһын тапшырыу һәм бүлеү өсөн электр селтәрендәге көсөргәнеште үҙгәрткән электр ҡоролмаһы йәки ҡоролмалар йыйылмаһы. Көс биреү трансформаторынан, оператив ток сығанаҡтарынан, бүлеү һәм ярҙамсы ҡоролмаларҙан тора. Тәғәйенләнеше б‑са арттырыусы һәм түбәнәйтеүсе...
ТРАНСФУЗИОЛОГИЯ
ТРАНСФУЗИОЛОГИЯ (лат. transfusio — ебәреү һәм ...логия), кешегә ҡан һәм уның компоненттарын, ҡан һәм плазманы алмаштырыусы шыйыҡлыҡтар ебәреү мәсьәләләрен өйрәнгән клиник медицина өлкәһе. Эксперименталь‑теоретик, клиник, производство (сәнәғәт) Т., трансфузион иммунологияға айырыла. Т. бурыстары: синтез,...
ТРАПЕЗНИКОВ Валентин Кузьмич
ТРАПЕЗНИКОВ Валентин Кузьмич [5.3.1931, БАССР‑ҙың Өфө районы Алатор а. (БР‑ҙың Иглин районы) — 4.6.2019, Өфө ҡ.], үҫемлектәр физиологы. Биология фәндәре докторы (1992), профессор (2001). БССР‑ҙың атҡаҙанған ауыл хужалығы хеҙмәткәре (1991). БАХИ‑ны тамамлағандан һуң (1955) Һәүәнәк совхозында (Баймаҡ...
ТРАПЕЗНИКОВ Василий Николаевич
ТРАПЕЗНИКОВ Василий Николаевич (23.10.1957, БАССР‑ҙың Дүртөйлө районы Дүртөйлө а., хәҙер Дүртөйлө ҡ.), спортсы. Уҡ атыу буйынса СССР‑ҙың халыҡ‑ара класлы спорт мастеры (1982). Львов физик культура университетын тамамлаған (Украина, 2007). Уҡ атыу буйынса СДЮШОР тәрбиәләнеүсеһе (Бөрө ҡ.; тренерҙары Г.И.Гайтанова,...
ТРАПЕЗНИКОВ Василий Николаевич
ТРАПЕЗНИКОВ Василий Николаевич (23.10.1957, БАССР‑ҙың Дүртөйлө районы Дүртөйлө а., хәҙер Дүртөйлө ҡ.), спортсы. Уҡ атыу буйынса СССР‑ҙың халыҡ‑ара класлы спорт мастеры (1982). Львов физик культура университетын тамамлаған (Украина, 2007). Уҡ атыу буйынса СДЮШОР тәрбиәләнеүсеһе (Бөрө ҡ.; тренерҙары Г.И.Гайтанова,...
ТРАПЕЗНИКОВА Татьяна Александровна
ТРАПЕЗНИКОВА Татьяна Александровна (3.12.1973, Өфө), спортсы. Конькиҙа шыуыу спорты (1997) һәм бобслей (2003) б‑са Рәсәйҙең халыҡ‑ара класлы спорт мастеры. БР‑ҙың күренекле спортсыһы (1994). Урал физик культура акад. (1996), Бөтә Рәсәй ситтән тороп уҡыу финанс‑иҡт. ин‑тын (2008) тамамлаған. 1‑се СДЮСШОР,...
ТРАХОМА
ТРАХОМА (гр. trachys — ҡытыршы), күҙҙең антропоноз хроник инфекцион ауырыуы, күҙҙең лайлалы тиресәһенең лимфоид туҡымаһына шешеүҙән килгән матдәләр үтеп инә һәм фолликулалар барлыҡҡа килә (трахома бөртөксәләре), артабан тарҡалып, ит үреп уңала, күҙ мөгөҙсәһенең зарарланыуы һуҡырайыуға килтерә; уға эпидемик...
