Для авторизации на текущем портале в Вашем профиле ЕСИА должно быть заполнено поле "Электронная почта"

Инергə
Төбәк интерактив энциклопедик портал «Башҡортостан»
Башҡортостан Республикаһы Фәндәр академияһы Башҡортостан Республикаһы “Башҡорт энциклопедияһы” дәүләт автономиялы фән учреждениеһы

Список материалов

Наименование статьи
Содержание статьи
Автор
Рубрикатор
Шәхестәр
Энциклопедии
Яңынан эҙләргә

ХЛОРАМИНДАР

ХЛОРАМИНДАР, молекулаларында N—Cl бәйләнеше булған берләшмәләр. Улар эсенә аммиактың(дөйөм формулаһы NH3-xClx, бында x=1—3; органик булмаған Х.), аминдарҙың(RNHCl йәки RNCl2, бында R – органик ҡалдыҡ; органик Х.), карбон һәм сульфокислоталар амидтарының (дөйөм формулалары ярашлы рәүештә RCONHCl , RSONHCl...

ХЛОРИТ

ХЛОРИТ (гр. chlōros — йәшел), ҡатлаулы структуралы магний һәм тимерҙең һыулы метаалюмосиликаттарының минералдар төркөмө (Mg,Al,Fe)[(Si,Al)O](OH). Тәртипкә килтерелгән ҡатнаш ҡатлаулы ҡатламдарҙан тора: Х.-монтмориллонит, -вермикулит һ.б. Fe3+ миҡдары б-са окисланмаған (ортохлорит) һәм окисланған (лептохлорит)...

ХЛОРИТОИД

ХЛОРИТОИД, утрау силикаттары ярым класы минералы, (Fe2+,Mg,Mn)2• •(Al,Fe3+) Al3О2[SiO4]2(OH). Составы үҙгәреүсән, ғәҙәттә Fe2+ — Mg, Mn; Аl — Fe3+ алмашына. Төрҙәре: оттрелит (марганец миҡдары юғары була), мавинит, сисмондин. Кристалдары пластинка формаһында, табаҡлы, ҡыҫҡа бағана һымаҡ. Агрегаттары...

ХЛОРОРГАНИК БЕРЛӘШМӘЛӘР

ХЛОРОРГАНИК БЕРЛӘШМӘЛӘР, хлор атомы углерод атомы м-н туранан-тура (хлоруглеводородтар, ҡара: Галоген‑углеводородтар) йәки азот (органик хлораминдар, хлоримидтар), кремний (хлорсиландар, оксафен, силафен), фосфор (органик хлорфосфаттар, -тиофосфаттар, -фосфиндар) атомдары аша берләшкән органик берләшмәләр....

ХЛЫБОВ Виктор Петрович

ХЛЫБОВ Виктор Петрович (13.5. 1947, Өфө), сценограф. РФ-тың атҡ. мәҙәниәт хеҙм-ре (2007), БР-ҙың атҡ. сәнғәт эшмәкәре (1998). 1964 й. алып БДОБТ-ла, 1968 й. — М.Шкетан ис. Мари драма театрында бутафор әҙерләүсе, 1970 й. башлап Мари АССР-ының Урыҫ драма театрында (икеһе лә — Йошкар-Ола), 1972—74 йй....

ХЛЫЗОВ Фёдор Васильевич

ХЛЫЗОВ Фёдор Васильевич [7.1. 1926, БАССР-ҙың Мәсәғүт кантоны Ярославка а. (БР-ҙың Дыуан р-ны) — 12.9.1999, Златоуст ҡ.], Соц. Хеҙмәт Геройы (1971). 1942 й. алып 4-се һөнәрселек уч-щеһында (Златоуст) производствоға өйрәтеү мастеры, 1943—44 йй. 17-се машина-юл станцияһында (Каган ҡ.) токарь. 1952—90...

ХМЕЛЁВ Анатолий Павлович

ХМЕЛЁВ Анатолий Павлович (12.3. 1937, БАССР-ҙың Ҡалтасы р-ны Күтәрем а.), тау инженеры. БР-ҙың атҡ. шахтёры (1994). Свердловск тау ин-тын тамамлағандан һуң (1959) Гай тау-байыҡтырыу комб-тында (Ырымбур өлк.) эшләй: участка нач., карьерҙың техник етәксеһе, рудниктың баш инженеры, тау эштәре б-са баш...

ХМЕЛЁВКА, ауыл

ХМЕЛЁВКА, ауыл, 1986 й. алып Нефтекама ҡ. составына инә, Әмзә а/с ҡарай. Район үҙәгенән Т.-Көнс. 40 км һәм Әмзәт. юлст. Т. табан 18 км алыҫлыҡта урынлашҡан. Халҡы: 1920 й. – 356 кеше; 1939 — 330; 1959 — 317; 1989 — 107; 2002 — 63; 2010 — 46 кеше. Башҡорттар йәшәй (2002). Ауылға 1897 й. Бөрө өйәҙендә нигеҙ...

ХОВАНСКИЙ Пётр Иванович

ХОВАНСКИЙ Пётр (Меньшой) Иванович (1648—1716), кенәз, хәрби эшмәкәр. Баяр (1677). Полк воеводаһы. С.Т.Разин етәкс. 1670—71 йй. ихтилалды, 1705—06 йй. Әстерхан ихтилалын, К.А.Булавин етәкс. 1707—09 йй. ихтилалды, башҡорт ихтилалын (1704—11) баҫтырыуҙа ҡат­нашыусы. 1672—73 йй. Сембер воеводаһы, 1682 й....

ХОҘАЙБӘНДӘ, Ейәнсура р-нындағы ауыл

ХОҘАЙБӘНДӘ, А ҡ ҡ о н д о ҙ, Ейәнсура р-нындағы ауыл, Һүрәм а/с ҡарай. Район үҙәгенән Көнс. 34 км һәм Һарыҡташ т. юл ст. Т.-Көнс. табан 88 км алыҫлыҡта Ямашлы й. (Оло Һүрәм й. ҡушылдығы) буйында урынлашҡан. Халҡы: 1900 й. — 283 кеше; 1920 — 270; 1939 — 336; 1959 — 159; 1989 — 94; 2002 —105; 2010 —112...

ХОҘАЙБИРҘИН Ш.Ә. ЙОРТ‑МУЗЕЙЫ, филиал

ХОҘАЙБИРҘИН Ш.Ә. ЙОРТ‑МУЗЕЙЫ, Милли музей филиалы. Өфөлә урынлашҡан. 1998 й. ойошторола. 2000 й. экспозицияһы асыла. Музей фондында 620-нән ашыу һаҡлау берәмеге, ш. иҫ. Ш.Ә.Хоҙайбирҙиндың портреты (рәссамы Ғ.С.Мостафин), Т.Ш.Хоҙай­бирҙинаның һәм локаль һуғыштарҙа һәләк булғандарҙың шәхси әйберҙәре,...

ХОҘАЙБИРҘИН Ш.Ә. МУЗЕЙЫ, Күгәрсен р-нында

ХОҘАЙБИРҘИН Ш.Ә. МУЗЕЙЫ. Күгәрсен р-ны Хоҙайбирҙин а. урынлашҡан. 1977 й. мәктәп музейы нигеҙендә ойошторола, 1990—2006 йй. Милли музей филиалы. Музей фондында 2000-дән ашыу һаҡлау берәмеге, ш. иҫ. Ш.Ә.Хоҙайбирҙиндың (өҫтәл, шкаф, креслолар, телефон аппараты, яҙыу өсөн ҡаралар йыйылмаһы, самауыр һ.б.)...

ХОҘАЙБИРҘИН Шәһит Әхмәт улы

ХОҘАЙБИРҘИН Шәһит Әхмәт улы (9.10.1896, Ырымбур губ. ш. уҡ исемле өйәҙе Бесәнсе а., хәҙ. БР-ҙың Күгәрсен р-ны Хоҙайбирҙин а., — 21.12.1924, Мәскәү, Өфөлә ерләнгән), совет партия-дәүләт эшмәкәре. 1917 й. алып һул эсерҙар партияһы, 1918 й. башлап РКП(б) ағзаһы. Беренсе донъя һәм Граждандар һуғыштарында...

ХОҘАЙБИРҘИН, Күгәрсен р-нындағы ауыл

ХОҘАЙБИРҘИН, Б е с ә н с е, Күгәрсен р-нындағы ауыл, Ялсы а/с ҡарай. Район үҙәгенән Т.-Көнб. 45 км һәм Мәләүез т. юл ст. К.-Көнс. табан 25 км алыҫлыҡта Керәүле й. (Ағиҙел й. ҡушылдығы) буйында урынлашҡан. Халҡы: 1900 й. — 450 кеше; 1920—649;1939 — 558; 1959 — 501; 1989 —396; 2002 — 388; 2010 — 378 кеше....

ХОҘАЙБИРҘИНА Тамара Шәһит ҡыҙы

ХОҘАЙБИРҘИНА Тамара Шәһит ҡыҙы (10.8.1923, Өфө — 27.4.1998, шунда уҡ), балет артисы. РСФСР-ҙың (1955) һәм БАССР-ҙың (1953) атҡ. артисы. Ш.Ә.Хоҙайбирҙиндең ҡыҙы. Ленинград хореография уч-щеһын тамамлағандан һуң (1941; педагогы М.Ф.Романова) 1964 й. тиклем БДОБТ-ның балет солисы, бер үк ваҡытта 1960—71...

ХОҘАЙҒОЛОВА Рәмилә Ниғмәтйән ҡыҙы

ХОҘАЙҒОЛОВА Рәмилә Ниғмәтйән ҡыҙы (12.10.1942, БАССР-ҙың Дәүләкән р-ны Дүртөйлө а.), актриса. БАССР-ҙың халыҡ (1989) һәм атҡ. (1978) артисы. Театр эшмәкәрҙәре союзы ағзаһы (1967). Өфө сәнғәт уч-щеһын тамамлағандан һуң (1964; Ғ.Ғ.Ғиләжев курсы) 1972 й. тиклем һәм 1974 й. алып Сибай драма театры актрисаһы. Сибай...

ХОҘАЯРОВ Ғәли, шағир

ХОҘАЯРОВ Ғәли [ысын исеме Ҡоҙаяров Ғәләүетдин Ғәйнетдин улы; 20.9.1891, Өфө губ. Бәләбәй өйәҙе Аблай а. (БР-ҙың Саҡмағош р-ны) – 9.3.1966, Өфө], шағир. “Ғәлиә” мәҙрәсәһендә (1907– 12), Өфө халыҡ мәғарифы ин-тында (1918–19) уҡыған, пед. курстарҙы тамамлаған (1918). 1919– 20 йй. “Шәреҡ ярлылары” гәз (Өфө)....

ХОЗИКОВ Юрий Юрьевич

ХОЗИКОВ Юрий Юрьевич (28.7. 1936,Мәскәү — 24.1.2011, Калуга ҡ.), тренер. Фехтование б-са РСФСР-ҙың атҡ. тренеры (1967) һәм СССР-ҙың спорт мастеры (1962). СССР-ҙың физик культура һәм спорт отличнигы (1978), РСФСР-ҙың халыҡ мәғарифы отличнигы (1978). Смоленск физик культура ин-тын тамамлаған (1962). “Спартак”...

ХОҠУҠ

ХОҠУҠ, халыҡ власы тарафынан раҫланған һәм хоҡуҡи мәжбүр ителгән һәр кемгә мотлаҡ булған дөйөм нормалар системаһы (тәртип ҡағиҙәләре). Яҙма (статутлы, прецедент) һәм яҙма булмаған (йола хоҡуғы), донъяуи һәм дини, милли һәм халыҡ-ара, халыҡ һәм шәхси Х. бүленә. Хоҡуҡ билдәләре: дөйөм мәжбүрилек, нормативлыҡ,...

ХОҠУҠ ИНСТИТУТЫ

ХОҠУҠ ИНСТИТУТЫ, 1949 й. Өфөлә Бөтә Союз юридик ситтән тороп уҡыу ин-тының филиалы булараҡ асыла, 1963 й. алып Свердловск юридик ин-тының Өфө ф-ты, 1972 й. — Башҡорт дәүләт университетының юридик ф-ты, 1999 й. — БДУ-ның Хоҡуҡ ин-ты. 11 каф., ғилми-мәғлүмәт үҙәге, редакция-нәшриәт бүлеге һ.б. бар. БР...