Материалдар

ҠАРЛЫХАН ЗАКАЗНИГЫ

ҠАРЛЫХАН ЗАКАЗНИГЫ, зоол. заказник. 1972 й. хайуандарҙың һунарсылыҡ‑кәсеп һирәк төрҙәре популяцияларын тергеҙеү маҡсатында ойошторола. Балаҡатай р‑ны Ҡарлыхан а. көнсығыш ситендә Ыйыҡ й. (Әй й. ҡушылдығы) басс. урынлашҡан. Майҙаны 19,3 мең га, 80%‑ын урман биләй. Рельефы тигеҙ, ҡалҡыулы теҙемле убалы....

ҠАРЛЫХАН УРМАН СӘНӘҒӘТЕ ХУЖАЛЫҒЫ

ҠАРЛЫХАН УРМАН СӘНӘҒӘТЕ ХУЖАЛЫҒЫ, ағас әҙерләү һәм эшкәртеү пр‑тиеһы. 1953 й. Балаҡатай р‑нында “Башнефть” берекмәһенең Ҡарлыхан механик ағас-таҡта әҙерләү пункты булараҡ ойошторола, 1962 й. алып “Башлеспром” составында: Ҡ.у.с.х., 1975 й. башлап Мулдаҡай урман сәнәғәте хужалығы составындағы Ҡарлыхан...

ҠАРЛЫХАН, Балаҡатай р‑нындағы ауыл

ҠАРЛЫХАН, Балаҡатай р‑нындағы ауыл, Ҡарлыхан а/с үҙәге. Район үҙәгенән Т.‑Көнб. табан 42 км һәм Үңкерҙе т. юл ст. (Силәбе өлк.) 76 км алыҫлыҡта Нөгөш һәм Ыйыҡ йй. (Әй й. ҡушылдығы) араһында урынлашҡан. Халҡы: 1906 й. – 2926 кеше; 1920 – 3547; 1939 – 2467; 1959 – 2535; 1989 — 1738; 2002 – 1640; 2010...

ҠАРМАН ДРЭС-ы

ҠАРМАН ДРЭС-ы, “Башкирэнерго” ААЙ бүлендек йәмғиәтенең “Башҡортостан генерациялау компанияһы” ЯСЙ филиалы. Электр һәм йылылыҡ энергияһы эшләп сығара. Ҡарман һыуһаҡлағысында урынлашҡан. Сәғәтенә 950 т быу етештереүсе ҡаҙандарҙан һәм ҡеүәте 300 МВт булған турбоагрегаттарҙан торған 6 блогы бар. 2011 й....

ҠАРМАН СТАНЦИЯҺЫ АУЫЛЫ, Яңауыл р‑нында

ҠАРМАН СТАНЦИЯҺЫ АУЫЛЫ, Яңауыл р‑нында, Ҡарман а/с ҡарай; т. юл станцияһы. Район үҙәгенән Көнб. табан 32 км алыҫлыҡта Ҡарман һыуһаҡлағысы эргәһендә урынлашҡан. Халҡы: 1920 й. – 34 кеше; 1939 – 290; 1959 – 381; 1989 – 394; 2002 – 215; 2010 – 207 кеше. Башҡорттар йәшәй (2002). Ауылға 20 б. 20‑се йй....

ҠАРМАН ҺЫУҺАҠЛАҒЫСЫ

ҠАРМАН ҺЫУҺАҠЛАҒЫСЫ, Беүә йылғаһында. Плотина йылға тамағынан 28 км алыҫлыҡта Яңауыл р‑ны Ҡарман а. эргәһендә төҙөлгән. Гидроузел ағыҙғысында йылғаның һыу йыйыу басс. 3820 км2 (йылға басс. 59%‑ы), уртаса йыллыҡ ағым күләме 669 млн м3, һыуһаҡлағыстың тулы күләме 134 млн м3, файҙалы күләме 19,6 м3; һыу...

ҠАРМАН‑АҠТАУ, Яңауыл р‑нындағы ауыл

ҠАРМАН‑АҠТАУ, Яңауыл р‑нындағы ауыл, Вояҙы а/с ҡарай. Район үҙәгенән һәм Яңауыл т. юл ст. Т.‑Көнб. табан 32 км алыҫлыҡта Ямъяҙы й. (Беүә й. ҡушылдығы) буйында урынлашҡан. Халҡы: 1920 й. – 393 кеше; 1939 – 446; 1959 – 417; 1989 – 130; 2002 – 96; 2010 – 65 кеше. Башҡорттар йәшәй (2002). Клуб бар. 1849 й....

ҠАРМАСАН, йылға

ҠАРМАСАН, йылға, Ағиҙел й. һул ҡушылдығы. Благовар р‑ны Благовар а. төньяҡ‑көнбайышҡа табан 6 км алыҫлыҡта башлана. Благовар, Кушнаренко, Өфө р‑ндары буйлап көньяҡ‑көнбайыштан төньяҡ‑көнсығышҡа табан аға һәм Ағиҙел й. (тамағынан 387 км алыҫлыҡта) ҡоя. Оҙонлоғо 128 км, басс. майҙаны 1780 км2, дөйөм түбәнәйеүе...

ҠАРМАСАН, Өфө р‑нындағы ауыл

ҠАРМАСАН, Өфө р‑нындағы ауыл, Ҡармасан а/с үҙәге. Район үҙәгенән һәм Өфө т. юл ст. Көнб. табан 48 км алыҫлыҡта Ҡармасан й. буйында урынлашҡан. Халҡы: 1939 й. – 191 кеше; 1959 – 427; 1989 – 495; 2002 – 629; 2010 – 706 кеше. Татарҙар, урыҫтар йәшәй (2002). Урта мәктәп, балалар баҡсаһы, фельдшер‑акушерлыҡ...

ҠАРМЫШ, Әлшәй р‑нындағы ауыл

ҠАРМЫШ, Әлшәй р‑нындағы ауыл, Ҡармыш а/с үҙәге. Район үҙәгенән һәм Раевка т. юл ст. К.‑Көнс. табан 7 км алыҫлыҡта Дим й. буйында урынлашҡан. Халҡы: 1906 й. – 530 кеше; 1920 – 598; 1939 – 403; 1959 – 420; 1989 – 640; 2002 – 687; 2010 – 651 кеше. Башҡорттар йәшәй (2002). Төп мәктәп, балалар баҡсаһы, фельдшер‑акушерлыҡ...

ҠАРМЫШ, юрматы ырыуы башлыҡтарының береһе

ҠАРМЫШ, Ҡ а р м ы ш б а б а, юрматы ырыуы башлыҡтарының береһе, Ҡарамышевтарҙың нәҫел башы. “Юрматы ырыуы шәжәрәһе” ндә яҙылыуынса, Тәтегәс бей һ.б. м‑н бергә юрматыларҙың Мәскәү дәүләтенә инеү шарттары т‑да һөйләшеүҙәр алып бара (ҡара: Башҡортостандың Рус дәүләтенә ҡушылыуы). Килешеү төҙөлгәндән һуң...

ҠАРСЫҒАЛАР

ҠАРСЫҒАЛАР (Accipiter), ыласын һымаҡтар отрядына ҡараған ҡоштар заты. Яҡынса 40 төрө билдәле, Арктика һәм Антарктиканан башҡа бөтә Ер шарында таралған. БР‑ҙа 3 төрө осрай. Ултыраҡ ҡоштар. Кәүҙә оҙонлоғо 30—60 см, массаһы 120—2000 г. Арҡаһында ҡауырһын ҡапламы зәңгәрһыу ялтырауыҡлы ҡара һоронан алып...

ҠАРТАМАҠ, Бүздәк р‑нындағы ауыл

ҠАРТАМАҠ, Бүздәк р‑нындағы ауыл, Таулар а/с ҡарай. Район үҙәгенән һәм Бүздәк т. юл ст. Т. табан 40 км алыҫлыҡта Иҙәш й. (Сәрмәсән й. ҡушылдығы) буйында урынлашҡан. Халҡы: 1906 й. — 705 кеше; 1920 – 802; 1939 – 629; 1959 – 576; 1989 – 358; 2002 – 332; 2010 – 283 кеше. Татарҙар, башҡорттар йәшәй (2002)....

ҠАРТКИҪӘК, Асҡын р‑нындағы ауыл

ҠАРТКИҪӘК, Асҡын р‑нындағы ауыл, Ҡарткиҫәк а/с үҙәге. Район үҙәгенән К. 28 км һәм Көйәҙе т. юл ст. (Пермь крайы) К.‑Көнс. табан 135 км алыҫлыҡта Асҡыш й. (Өфө й. басс.) буйында урынлашҡан. Халҡы: 1906 й. – 746 кеше; 1920 – 885; 1939 – 796; 1959 – 924; 1989 – 620; 2002 – 676; 2010 – 512 кеше. Башҡорттар...

ҠАРУТ ҺЫМАҠТАР

ҠАРУТ ҺЫМАҠТАР (Dipsacaceae), ике өлөшлөләр ғаиләһе. 10 заты, яҡынса 300 төрө билдәле, башлыса Урта Диңгеҙ буйында һәм Көнбайыш, һирәгерәк Көнсығыш Азияла, Көнсығыш Европала һәм Көнсығыш Африка тауҙарында таралған. Үлән, һирәгерәк ваҡ ҡыуаҡлыҡ. Башҡортостанда 4 заттан 6 төрө үҫә. Күп, һирәгерәк ике...

ҠАРҺАҠ

ҠАРҺАҠ(Euphrasia), һаҫығүлән һымаҡтар ғаиләһенә ҡараған үҫемлектәр заты. Яҡынса 150 төрө билдәле, ике ярымшарҙың да тропик булмаған бүлкәттәрендә таралған. Башҡортостанда 5 төрө – ҡыҫҡа төклө Ҡ., күркәбаш Ҡ., йөнтәҫ Ҡ. һ.б. – үҫә. Ярымпаразит бер йыллыҡ үлән. Һабағы 5—50 см бейеклектә, төҙ, ябай йәки...

ҠАРШЫН, башҡ. ҡәбиләһе

ҠАРШЫН, башҡ. ҡәбиләһе. Ырыу составы: ҡәҙрәй‑Ҡ., ҡарға‑Ҡ., сатлыған‑Ҡ. Тамғалары — . Этник яҡтан Алтай һәм Үҙәк Азия төрки ҡәбиләләргә барып тоташа. “Ҡаршын” этнонимы уйғырҙарҙа билдәле. Ҡ. формалашыуына уларҙың б.э. 2‑се мең йыллығы башынан ҡыпсаҡтар мөхитендә булыуы йоғонто яһай. 13—14 бб. ҡаршындар...

ҠАРЫЙ, Краснокама р‑нындағы ауыл

ҠАРЫЙ, Краснокама р‑нындағы ауыл, Ҡарый а/с үҙәге. Район үҙәгенән К.‑Көнс. 20 км һәм Нефтекама т. юл ст. К.‑Көнс. табан 13 км алыҫлыҡта Ҡайынлыҡ й. (Кама й. ҡушылдығы) буйында урынлашҡан. Халҡы: 1906 й. – 517 кеше; 1920 – 376; 1939 – 448; 1959 – 394; 1989 – 446; 2002 – 491; 2010 – 505 кеше. Мариҙар...

ҠАРЫМТА

ҠАРЫМТА, төрки һәм монгол халыҡтарында ғаилә йәки ырыу ағзаһын үлтергән осраҡта ҡанлы үс алыуға юл ҡуйған йола хоҡуғы нормаһы. Шулай уҡ урланған ҡыҙ, ҡыуып алып кителгән мал, талап алынған мөлкәт арҡаһында килеп тыуған низағты тыныс юл м‑н хәл итеү мөмкинлеге булмағанда үс алыу ысулы булған. Ҡан ҡойоуға...

ҠАРЫШЛАҠ КҮБӘЛӘКТӘР

ҠАРЫШЛАҠ КҮБӘЛӘКТӘР (Geometridae), күбәләктәр ғаиләһе. Яҡынса 25 мең төрө билдәле, бөтә Ер шарында таралған. Башҡортостанда Ҡ.к. 500‑ҙән ашыу төрө (йәшел, крыжовник, слива һ.б.) бар. Ҡанаты йоҡа, ҡоласы 1,3—5, эреләренең — 8 см тиклем, ҡайһы бер төрҙәрҙә инә күбәләктәр ҡыҫҡа ҡанатлы йәки ҡанатһыҙ. Алғы...

Список материалов