Список материалов
ТИПОГРАФИЯ
ТИПОГРАФИЯ (гр. týpos — эҙ һәм ...графия), полиграфия сәнәғәтенең баҫма продукция сығара торған пр‑тиеһы. Т. формалар баҫыу (баҫма текст һәм иллюстрация формалары әҙерләү), баҫма (баҫма формаларҙан күп тапҡыр баҫылмалар эшләү) һәм биҙәү (брошюралау, төпләү, ламинирлау, ситен ҡырҡыу, рельефлы итеп баҫыу...
ТИПТӘР ПОЛКТАРЫ
ТИПТӘР ПОЛКТАРЫ, типтәрҙәрҙең Ырымбур сик һыҙығында хеҙмәт итеү өсөн ойошторолған еңел атлы хәрби частары, 1790—1845 йй. рус армияһының ҡайһы бер тактик берләшмәләренә ҡушылған. Ойошторолған ваҡытта Ырымбур айырым корпусы ком. буйһонған. Һәр полк 5 йөҙҙән (полковник, 5‑әр яҫауыл, йөҙ башы, хорунжий,...
ТИПТӘРҘӘР
ТИПТӘРҘӘР, 17—19 бб. Башҡортостандағы социаль төркөм. Яҙма сығанаҡтарҙа Т. тәүге тапҡыр 1725—26 йй. телгә алына (Көңгөр бургомистры Юхнев материалдары). “Типтәрҙәр” терминының килеп сығышын П.И.Рычков, В.Н.Витевский фарсы телендәге “дәфтәр” (яҙма, килешеү), Г.И.Комиссаров сыуаш телендәге “типтәр” (киртекле...
ТИРӘ-ЯҠ МӨХИТТЕҢ ФИЗИК БЫСРАНЫУЫ
ТИРӘ‑ЯҠ МӨХИТТЕҢ ФИЗИК БЫСРАНЫУЫ, антропоген эшмәкәрлек һөҙөмтәһендә насар физик факторҙар сығанағының тирә‑яҡ мөхиткә йоғонтоһо; тирә‑яҡ мөхиттең бысраныуы төрҙәренең береһе. Вибрация һәм тауыштан (механик транспорт саралары, технологик ҡорамалдар, төҙөлөш һәм ремонт эштәре), электромагниттан (мәҫ.,...
ТИРӘ‑ЯҠ МӨХИТ
ТИРӘ‑ЯҠ МӨХИТ, кешенең йәшәү һәм эшмәкәрлек итеү мөхите. Т.‑я.м. тәбиғи һәм яһалма (техноген) мөхитте, йәғни тәбиғи матдәләрҙән кеше хеҙмәте тарафынан эшләнгән һәм тәбиғәттә оҡшашлығы булмаған тирә‑яҡтағы элементтар йыйылмаһын (биналар, ҡоролмалар һ.б.) үҙ эсенә ала. Биол. төр булараҡ кешенең тәбиғи...
ТИРӘ‑ЯҠ МӨХИТТЕ САНИТАР ҺАҠЛАУ
ТИРӘ‑ЯҠ МӨХИТТЕ САНИТАР ҺАҠЛАУ, тирә‑яҡ мөхиттең бысраныуын иҫкәртеүгә һәм уның насар факторҙарының халыҡ һаулығына йоғонтоһон сикләүгә, кеше, хайуан һәм үҫемлектәрҙең йәшәү эшмәкәрлегенә уңайлы шарттар тыуҙырыуға йүнәлтелгән дәүләт санитария‑гигиена һәм эпидемияға ҡаршы саралар системаһы. Һыу объекттарын...
ТИРӘ‑ЯҠ МӨХИТТЕ ҺАҠЛАУ
ТИРӘ‑ЯҠ МӨХИТТЕ ҺАҠЛАУ, тәбиғәт ресурстарын һәм тирә‑яҡ мөхитте һаҡлау, рациональ файҙаланыу һәм тергеҙеү б‑са саралар комплексы. Т.‑я.м.һ. объекттары булып һыу, ер аҫты, тупраҡ, атмосфера һауаһы, атмосфераның озон ҡатламы, Ер яны йыһан киңлеге, үҫемлектәр донъяһы, экосистемалар; үҫемлектәр, хайуандар...
ТИРӘ‑ЯҠ МӨХИТТЕ ҺАҠЛАУ
ТИРӘ‑ЯҠ МӨХИТТЕ ҺАҠЛАУ, тәбиғәт ресурстарын һәм тирә‑яҡ мөхитте һаҡлау, рациональ файҙаланыу һәм тергеҙеү б‑са саралар комплексы. Т.‑я.м.һ. объекттары булып һыу, ер аҫты, тупраҡ, атмосфера һауаһы, атмосфераның озон ҡатламы, Ер яны йыһан киңлеге, үҫемлектәр донъяһы, экосистемалар; үҫемлектәр, хайуандар...
ТИРӘ‑ЯҠ МӨХИТТЕҢ БЫСРАНЫУЫ
ТИРӘ‑ЯҠ МӨХИТТЕҢ БЫСРАНЫУЫ. Тәбиғи һәм антропоген (ҡара: Антропоген ландшафт, Антропоген ташландыҡтар) сығышлы Т.‑я.м.б. айырыла. Объекттары (атмосфераның, һыу ятҡылыҡтарының, тупраҡтарҙың һ.б. бысраныуы), характеры (тирә‑яҡ мөхиттең физик бысраныуы, химик бысраныу, биологик бысратыу), биләгән терр‑яһы...
ТИРӘК
ТИРӘК (Populus), тал һымаҡтар ғаиләһенә ҡараған үҫемлектәр заты. 110‑дан ашыу төрө билдәле, Евразияла, Төньяҡ Америкала һәм Африкала таралған. Башҡортостанда 3 төрө үҫә: елберҙәк Т. йәки уҫаҡ, көмөш йәки аҡ Т., ҡара Т. йәки күк тирәк. 150—200 йәшкә еткән япраҡ ҡойоусы ағас. Сатыры йәйенке, сатыр йәки...
ТИРӘКӘЙ, Мишкә р‑нындағы ауыл
ТИРӘКӘЙ, Мишкә р‑нындағы ауыл, Мәүлит а/с ҡарай. Район үҙәгенән Т. 21 км һәм Загородная т. юл ст. Т. табан 136 км алыҫлыҡта Оло Энәк й. (Бөрө й. басс.) буйында урынлашҡан. Халҡы: 1906 й. — 806 кеше; 1920 — 872; 1939 — 556; 1959 — 443; 1989 — 229; 2002 — 173; 2010 — 130 кеше. Татарҙар йәшәй (2002). Клуб...
ТИРӘКЛЕ, Архангел р‑нындағы ауыл
ТИРӘКЛЕ, Архангел р‑нындағы ауыл, Баҡалды а/с ҡарай. Район үҙәгенән Көнс. 14 км һәм Приуралье т. юл ст. Көнс. табан 20 км алыҫлыҡта Баҫыу й. (Инйәр й. ҡушылдығы) буйында урынлашҡан. Халҡы: 1906 й. — 698 кеше; 1920 — 866; 1939 — 1084; 1959 — 748; 1989 — 599; 2002 — 577; 2010 — 520 кеше. Башҡорттар йәшәй...
ТИРӘКЛЕ, Ейәнсура р‑нындағы ауыл
ТИРӘКЛЕ, Ейәнсура р‑нындағы ауыл, Һаҡмар а/с ҡарай. Район үҙәгенән К.‑Көнс. 89 км һәм Һарыҡташ т. юл ст. (Ырымбур өлк.) К.‑Көнс. табан 53 км алыҫлыҡта Ирәҙә й. (Ҡаҫмарт й. ҡушылдығы) буйында урынлашҡан. Халҡы: 1939 й. — 178 кеше; 1959 — 242; 1989 — 114; 2002 — 106; 2010 — 75 кеше. Башҡорттар йәшәй (2002)....
ТИРЕ
ТИРЕ, һыйыр малы, ваҡ мал, дөйә, болан, ат, сусҡа, ш. уҡ ҡайһы бер диңгеҙ имеҙеүселәре, ҡоштар, рептилиялар, балыҡтар тиреһенең урта ҡатламынан (дерма) махсус химик технология м‑н эшкәртеп алынған материал. Эшкәртелгән Т. ныҡ (тиҙ йыртылмай), һығылмалы, тышҡы йөҙө шыма, төҫө матур була, ферменттар,...
ТИРЕ АУЫРЫУҘАРЫ
ТИРЕ АУЫРЫУҘАРЫ, тире, уның өҫтәмәләре (тырнаҡ, сәс) һәм күҙгә күренгән лайлалы тиресәләре ауырыуҙарының төркөмө. Башлыса эске (эске ағзалар ауырыуҙары, матдәләр алмашыныуы, эндокрин, иммун, үҙәк һәм периферик нервы системаларының функциялары боҙолоу һ.б.), тышҡы (физик, химик, бактериологик һәм вирус...
ТИРЕ ҠУҢЫҘҘАРЫ
ТИРЕ ҠУҢЫҘҘАРЫ (Dermestidae), ҡаты ҡанатлылар отрядына ҡараған бөжәктәр ғаиләһе. Яҡынса 800 төрө билдәле, бөтә Ер шарында таралған. БР‑ҙа яҡынса 20 төрө бар: келәм Т.ҡ., һаҫығүлән Т.ҡ., сыбар Т.ҡ. һәм башҡалар. Кәүҙәһе цилиндр формаһында йәки овал, оҙонлоғо 2—12 мм. Төҫө ҡарағусҡыл көрән йәки ҡара,...
ТИРЕ‑ВЕНЕРОЛОГИЯ ДИСПАНСЕРЫ
ТИРЕ‑ВЕНЕРОЛОГИЯ ДИСПАНСЕРЫ, дәүләт авт. һаулыҡ һаҡлау учреждениеһы. Енси юл м‑н таралған тире ауырыуҙарын һәм инфекцияларын иҫкәртеү, дауалау б‑са Башҡортостандың төп махсус мед. учреждениеһы булып тора. Өфөлә урынлашҡан. Т.‑в.д. составына 280 койкаға иҫәпләнгән 5 стационар бүлексә, консультация‑диагностика...
ТИРЕНӘН ЭШЛӘНГӘН ӨЙ КӘРӘК-ЯРАҒЫ
ТИРЕНӘН ЭШЛӘНГӘН ӨЙ КӘРӘК‑ЯРАҒЫ, эшкәртелгән тиренән яһалған (ҡара: Күн эше) көнкүреш әйберҙәре. Башҡорттар йылҡы, һыйыр малы, ваҡ мал, ҡайһы бер ҡырағай хайуан (мышы, болан, ҡоралай һ.б.) тиреһен ҡулланған. Күндән, һирәгерәк тиренән аҙыҡ‑түлек һаҡлау, ташыу һәм әҙерләү өсөн төрлө традицион йыһаздар,...
ТИРЕҪ ҠУҢЫҘҘАРЫ
ТИРЕҪ ҠУҢЫҘҘАРЫ, ҡаты ҡанатлылар отрядына ҡараған бер нисә ярым ғаиләне (геотруптар, копрҙар, скарабейҙар һ.б.) үҙ эсенә алған бөжәктәр төркөмө. 12 меңдән ашыу төрө билдәле, бөтә Ер шарында таралған. БР‑ҙа яҡынса 40 төрө бар: ябай Т.ҡ., көмрө Т.ҡ., айлы копр һ.б. Кәүҙә оҙонлоғо 3—30 мм, ҡабарынҡы, яланғас...
ТИРЛӘН ЗАВОДЫ
ТИРЛӘН ЗАВОДЫ, 1801 й. Тирлән й. (Ағиҙел й. ҡушылдығы) буйында Д.И.Пашкова (ҡара: Пашковтар) тарафынан суйын иретеү һәм тимер етештереү заводы булараҡ нигеҙ һалына. Хужалары: Пашковтар, 1874 й. алып “Вогау һәм К°”, 1897 й. — Белорет заводтары йәмғиәте; 1918 й. национализациялана. Белорет тау округына...
