Список материалов
ЭКОЛОГИК ХОҠУҠ
ЭКОЛОГИК ХОҠУҠ, тирә‑яҡ мөхитте һаҡлауҙа һәм тәбиғәт ресурстарын рациональ файҙаланыуҙа ижт. мөнәсәбәттәрҙе көйләгән юридик нормаларҙы үҙ эсенә алған хоҡуҡ тармағы. Э.х. составына административ хоҡуҡ, ер хоҡуғы, граждандар һәм енәйәт хоҡуғы һ.б. нормалар инә. Рәсәйҙә үҙ аллы тармаҡ булараҡ Э.х. 20 б....
ЭКОЛОГИЯ
ЭКОЛОГИЯ (гр. oikos — йорт, торлаҡ, урынлашҡан ер һәм ...логия), организмдарҙың, улар булдырған төркөмдәрҙең үҙ‑ара һәм тирә‑яҡ мөхит м‑н бәйләнеше т‑да фәндәр комплексы. Э. термины Э.Геккель тарафынан тәҡдим ителә (1866). 20 б. 1‑се ярт. Э. төп ҡағиҙәләре формалаша: төрҙәрҙең мөхит шарттарына адаптацияһы,...
ЭКОЛОГИЯ БУЙЫНСА БЕЛЕМ БИРЕҮ
ЭКОЛОГИЯ БУЙЫНСА БЕЛЕМ БИРЕҮ, экология, тирә‑яҡ мөхитте һаҡлау, тәбиғәтте рациональ файҙаланыу өлкәһендә урта һәм юғары квалификациялы белгестәр әҙерләү системаһы. Биология буйынса белем биреү, география буйынса белем биреү, нефть буйынса белем биреү, химия һәм химик технология белеме биреү һ.б. м‑н...
ЭКОЛОГИЯ СӘЙӘСӘТЕ
ЭКОЛОГИЯ СӘЙӘСӘТЕ, дәүләттең тотороҡло үҫешен, халыҡтың тормош сифатын һәм һаулығын яҡшыртыу, биологик төрлөлөктө һаҡлауҙы тәьмин итеү маҡсатында тирә‑яҡ мөхиттең сифатын көйләүгә һәм тәбиғәтте рациональ файҙаланыуға йүнәлтелгән дәүләт органдары һәм йәмәғәт ойошмалары эшмәкәрлеге. Э.с. соц.‑иҡт. үҫеште...
ЭКОЛОГИЯ ҮҘӘГЕ
ЭКОЛОГИЯ ҮҘӘГЕ, БР Тәбиғәтте файҙаланыу һәм экология министрлығының дәүләт учреждениеһы. 1992 й. Өфөлә Башҡ‑н респ. ғилми‑тикшеренеү экология үҙәге булараҡ асыла. Эшмәкәрлегенеңтөпйүнәлештәре:полихлорлы бифенилдарҙы, диоксиндарҙы, пестицидтарҙы һ.б. экотоксиканттарҙы анализлау һәм юҡ итеү алымдарын...
ЭКОНОМЕТРИЯ
ЭКОНОМЕТРИЯ, э к о н о м е т р и к а, иҡт. объекттарҙың һәм процестарҙың үҙ‑ара аныҡ һан б‑са бәйләнештәрен матем. һәм статистик ысулдар, моделдәр ярҙамында өйрәнгән фән. Э. информатика, математика, статистика, иҡт. теорияһы м‑н бәйле. Э. параметрик һәм параметрик булмаған, теоретик һәм ғәмәли бүлектәре...
ЭКОНОМИК ХӘҮЕФ
ЭКОНОМИК ХӘҮЕФ, и ҡ т и с а д и х ә ү е ф, хужалыҡ ҡарарын тормошҡа ашырыу йәки билдәле эште башҡарыу һөҙөмтәһендә финанс, матди һ.б. яҡтан зыян күреү ихтималлығы. Э.х. иҡт. эшмәкәрлек шарттарының үҙгәреүсәнлегенә бәйле. Микрокимәлдә уңайһыҙ иҡт. хәл пр‑тиены банкротлыҡҡа килтереүе мөмкин. Э.х. кәметеү...
ЭКОНОМИКА И УПРАВЛЕНИЕ: НАУЧНО‑ПРАКТИЧЕСКИЙ ЖУРНАЛ”
“ЭКОНОМИКА И УПРАВЛЕНИЕ: НАУЧНО‑ПРАКТИЧЕСКИЙ ЖУРНАЛ” (“Иҡтисад һәм идаралыҡ: фәнни‑ғәмәли журнал”). Ойоштороусылары — Башҡ‑н дәүләт хеҙмәте һәм идара итеү акад., БР ФА. Өфөлә 2 айға 1 тапҡыр урыҫ телендә сыға. Тиражы — 1 мең дана. 1994 й. апр. алып “Экономика и управление” (“Иҡтисад һәм идаралыҡ”) исеме,...
ЭКОСИСТЕМА
ЭКОСИСТЕМА (гр. oikos — торлаҡ, урынлашҡан ер һәм система), матдә һәм энергия ағыштары м‑н бәйле булған организмдар һәм уларҙың йәшәү мөхите шарттары йыйылмаһы. Ҡояш (фототроф Э.) йәки химик реакциялар (хемотроф Э., океандар төбөндәге гидротермаль оазистар, ер аҫты һыуҙары Э. һ.б.) энергияһы ҡулланылған...
ЭКСПЕРТ СИСТЕМА
ЭКСПЕРТ СИСТЕМА, эшмәкәрлектең билдәле бер өлкәһендә ҡулланыусыға ҡарар ҡабул итеү мөмкинлеген биргән белешмә характерҙағы ғәмәли программалар пакеты. Э.с. нигеҙендә мәсьәләләрҙе сисеүҙең эвристик принцибы ята. Нейрокомпьютер һәм нейроселтәр технологиялары альтернатив йүнәлеш булып тора, унда белемдең...
ЭКСТЕРНАТ
ЭКСТЕРНАТ (лат. externus — сит), мәғариф учреждениеһына мәжбүри йөрөмәйенсә белем алыу формаһы. РФ‑тың һәм БР‑ҙың “Мәғариф тураһында” (1992) закондарына, РФ Мәғариф министрлығының “Экстернат формаһында башланғыс профессиональ белем алыу тураһында” (1995), “Рәсәй Федерацияһының дәүләт, муниципаль юғары...
ЭКСТРАГЕНТТАР
ЭКСТРАГЕНТТАР, экстракция өсөн һайланма эреткестәр. Э. нейтраль — алифатик спирттар, һыу, карбониллы берләшмәләр, нефть сульфоксидтары, фосфиноксидтар, фосфорорганик берләшмәләр, эфирҙар һ.б.; әсе — алкилфенолдар, нафтен, фосфорорганик, карбон кислоталары, сульфокислоталар, хелат барлыҡҡа килтергән...
ЭКСТРАКТИВ ДИСТИЛЛЯЦИЯЛАУ
ЭКСТРАКТИВ ДИСТИЛЛЯЦИЯЛАУ, экстрактив ректификация, ҡайнау т‑раһы яҡын булған, сағыштырмаса түбән осоусан (азеотроп аналогы) компоненттарҙың углеводород ҡатышмаларын (башлыса газ) бүлеү процесы. Селектив эреткестә (ҡара: Экстрагенттар) компоненттарының төрлөсә эреүенә нигеҙләнә, унда уларҙың сағыштырмаса...
ЭКСТРАКЦИЯ
ЭКСТРАКЦИЯ, һайланма эреткестәр (экстрагенттар) ярҙамында шыйыҡ йәки ҡаты матдәнең ҡатышмаһын айырыу процесы. Ҡаты есемдән һыу м‑н Э. —һелтеһеҙләндереү. Экстрагент м‑н бүленә торған ҡатышманың үҙ‑ара тәьҫир итешеүе һөҙөмтәһендә алынған матдә эреткескә күсә; яңынан барлыҡҡа килгән фазалар тондороу, фильтрлау,...
ЭКСТРАПОЛЯЦИЯ
ЭКСТРАПОЛЯЦИЯ, экстра ‑полировкалау (лат. extra — юғары сифатлы, тыш һәм polio — һыйпайым, төҙәтәм, үҙгәртәм), функцияның бирелгән функциялар класында уның билдәләнеү өлкәһе ситендәге дауамы, аппроксимация төрө, интерполяцияның ҡапма‑ҡаршыһы. Техникала һәм иҡтисадта — ҡыҫҡа ваҡытлы прогноз, статистикала...
ЭЛАСТИК‑КУМУЛЯТИВ ЗАРЯДТАР
ЭЛАСТИК‑КУМУЛЯТИВ ЗАРЯДТАР, детонаторға ҡапма‑ҡаршы булған өлөштә урынлашҡан сфера йәки конус кеүек уйымлы шартлаусан матдәләр заряды. Хәрәкәт шартлау ваҡытында химик реакция продукттарынан уйым тарафынан бирелгән йүнәлеш б‑са ташланған юғары тиҙлекле ағым барлыҡҡа килеүгә нигеҙләнә. Ағымдың үтеп инеү...
ЭЛЕГИЯ
ЭЛЕГИЯ (гр. elegeia), лирик шиғриәт жанры; эстәлеге эмоциональ (йышыраҡ болоҡһоу һәм хәсрәтле) биҙәлгән фәлс. уйланыуҙарға ҡоролған медитатив характерҙағы шиғыр, лирик монолог. Төп мотивтары: төңөлөү, бәхетһеҙ мөхәббәт, яңғыҙлыҡ, ерҙәге йәшәйештең фанилығы. Башҡорт әҙәбиәтендә тәүге Э. 18 б. Салауат...
ЭЛЕКТР ДВИГАТЕЛЕ
ЭЛЕКТР ДВИГАТЕЛЕ, электр энергияһын механик энергияға үҙгәрткән электр машиналары. Сәнәғәттә һәм көнкүрештә үҙгәреүсән ток Э.д. киң таралған. Башҡортостанда Э.д. Өфө агрегат производство берекмәһе һәм “Автоприбор” ЯСЙ (ҡара: “Автокомплект”) тарафынан сығарыла. ӨАПБ‑ла 20 б. 50‑се йй. — самолёттар өсөн...
ЭЛЕКТР МАШИНАЛАРЫ
ЭЛЕКТР МАШИНАЛАРЫ, механик энергияны — электр энергияһына (электр машинаһы генераторҙары) йәки электр энергияһын — механик энергияға (электр двигателдәре), ш. уҡ электр энергияһының бер төрөн икенсе төргә (трансформаторҙар, электр машинаһы үҙгәрткестәре һ.б.) үҙгәртә. Э.м. ҡайтмалылыҡ үҙсәнлеге бар...
ЭЛЕКТР СЕЛТӘРЕ
ЭЛЕКТР СЕЛТӘРЕ, бирелгән пр‑тие йәки терр‑я ҡулланыусыларын электр энергияһы м‑н тәьмин итеү системаһын барлыҡҡа килтергән электр энергияһы тапшырыу линиялары һәм трансформатор подстанциялары йыйылмаһы. Тәғәйенләнеше б‑са урындағы (көсөргәнеше 0,4; 6 һәм 10 кВ булған; ҡулланыусылар электр энергияһы...
