Для авторизации на текущем портале в Вашем профиле ЕСИА должно быть заполнено поле "Электронная почта"

Инергə
Төбәк интерактив энциклопедик портал «Башҡортостан»
Башҡортостан Республикаһы Фәндәр академияһы Башҡортостан Республикаһы “Башҡорт энциклопедияһы” дәүләт автономиялы фән учреждениеһы

Список материалов

Наименование статьи
Содержание статьи
Автор
Рубрикатор
Шәхестәр
Энциклопедии
Яңынан эҙләргә

ЯЛАН ТОРОМТАЙЫ

ЯЛАН ТОРОМТАЙЫ (Falco naumanni), ыласын һымаҡтар отрядының ыласындар ғаиләһенә ҡараған ҡош. Евразияла һәм Африканың төньяҡ‑көнбайышында таралған. Күсәр ҡош. Кәүҙә оҙонлоғо 29—33 см, ауырлығы 90—180 г (инә ҡоштар эрерәк), ҡанат йәйеме 58—75 см. Ата ҡоштоң ҡауырһыны ҡыҙыл‑ерән, башы һәм ҡойроғо һорғолт,...

ЯЛАН ҺАРЫ

ЯЛАН ҺАРЫ (Buteo rufinus), ыласын һымаҡтар отрядының ҡарсығалар ғаиләһенә ҡараған ҡош. Төньяҡ‑Көнбайыш Африкала, Көньяҡ‑Көнсығыш Европала, Алғы һәм Урта Азияла таралған. Күсәр ҡош. Кәүҙә оҙонлоғо 55—64 см, ауырлығы 1,0—1,8 кг, ҡанат йәйеме 126—155 см. Ҡауырһыны асыҡ ерән төҫтә, башы һәм түше тоноҡ һары,...

ЯЛАН ШПАТТАРЫ

ЯЛАН ШПАТТАРЫ, минералдар, натрийҙың, кальцийҙың, калийҙың, барийҙың алюмосиликаттары. Составында стронций, рубидий, литий, цезий, тимер ҡушылмалары бар. Күпселек Я.ш. өс ҡатлы альбит Na[AlSi3O8] — ортоклаз (микроклин, санидин) K[AlSi3O8] — анортит Ca[Al2Si2O8] системаһына инә. Я.ш. төп төрҙәре: һелтеләр...

ЯЛАН‑ШИШМӘ, Йәрмәкәй р‑нындағы ауыл

ЯЛАН‑ШИШМӘ, Йәрмәкәй р‑нындағы ауыл, Һыуыҡҡул а/с ҡарай. Район үҙәгенән Т.‑Көнс. 16 км һәм Приют т. юл ст. Т. табан 47 км алыҫлыҡта Стивинзя й. (Кама й. басс.) буйында урынлашҡан. Халҡы: 1906 й. — 904 кеше; 1920 — 1081; 1939 — 984; 1959 — 839; 1989 — 400; 2002 — 452; 2010 — 438 кеше. Сыуаштар йәшәй...

ЯЛАН, ҡылсыҡһыҙ ваҡ­ күстерә сорты

ЯЛАН, ҡылсыҡһыҙ ваҡ­ күстерә сорты. 1984 й. Н.В.Руднев, Р.Й. Ғәлимуллин (БНИПТИЖиК) тарафынан ике сортты һеркәләндереп ҡылсыҡһыҙ ваҡ күстерәнең гибрид популяцияһынан индивидуаль‑төркөм һайлап алыу ысулы м‑н сығарыла. Я. урман‑дала экологик төркөмөнә ҡарай. Һабағы төҙ, бейеклеге 1,5 м, йығылмай, кәүшәк...

ЯЛАНҒАС ОРЛОҠЛОЛАР

ЯЛАНҒАС ОРЛОҠЛОЛАР (Pinophyta, йәки Gymnospermae), орлоҡ үҫемлектәренең боронғо бүлеге. 4 хәҙ. (гинкго һымаҡтар, саголылар, тышсалы орлоҡлолар, ылыҫлылар) һәм 2 ҡаҙылдыҡ (беннеттиттар һәм орлоҡ абағалары) үҫемлектәр класын берләштерә. Бөтә Ер шары буйлап таралған. Яҡынса 700 төрө билдәле. Башҡортостанда...

ЯЛАНҒАС, Балтас р‑нындағы ауыл

ЯЛАНҒАС, Балтас р‑нындағы ауыл, Яланғас а/с үҙәге. Район үҙәгенән К.‑Көнс. 34 км һәм Көйәҙе т. юл ст. (Пермь крайы) К.‑Көнс. табан 101 км алыҫлыҡта Яланғас күле (Тере Танып й. басс.) буйында урынлашҡан. Халҡы: 1906 й. — 633 кеше; 1920 — 719; 1939 — 726; 1959 — 447; 1989 — 245; 2002 — 245; 2010 — 211...

ЯЛАНҒАС, Башҡортостан ­(Көньяҡ) ­Уралындағы һырт

ЯЛАНҒАС, Башҡортостан ­(Көньяҡ) ­Уралындағы һырт. Белорет р‑ны буйлап Урта һәм Һул Отнурок йй. (Ағиҙел й. басс.) араһында субкиңлек йүнәлешендә һуҙылған. Оҙонлоғо 8 км, киңлеге 6 км, абс. бейеклеге 1297 м. Бейеклеге 688—1297 м булған 5 түбәһе бар. Рельефы уртаса бейеклектәге тауҙарҙан тора; түбәләрендә...

ЯЛАНКҮЛ, Ағиҙел й. басс. күл

ЯЛАНКҮЛ, Ағиҙел й. басс. күл. Бөрө р‑ны Үгеҙ а. эргәһендә урынлашҡан. Күл өҫтө майҙаны — 1,64 км2, оҙонлоғо — 16,5 км, уртаса киңлеге — 99,3 м, уртаса тәрәнлеге — яҡынса 2,4 м. Иҫке үҙән, квартер тоҡомдарында (балсыҡтар, ҡомдар) барлыҡҡа килгән, соҡоро һуҙылған. Ағар күл, унан Старица күлен һәм Ағиҙел...

ЯЛҒАН САЯНДАР

ЯЛҒАН САЯНДАР (Pseudoscorpiones), үрмәксе һымаҡтар класы. Яҡынса 2000 төрө билдәле, киң таралған. БР‑ҙа китап ялған саяны табылған. Кәүҙәһенең оҙонлоғо 1—7 мм, 6 пар аяҡлы баш‑күкрәктән (хитин ҡалҡаны менән ҡапланған) һәм 11 сегментлы киң түңәрәк ҡорһаҡтан тора. Күҙҙәре 1—2 пар, баш‑күкрәктең ян‑яғында...

ЯЛКАЙН (Ялкаев) Яныш Ялкаевич

ЯЛКАЙН (Ялкаев) Яныш Ялкаевич [25.10.1906, Өфө губ. Бөрө өйәҙе Сурай а. (БР‑ҙың Мишкә р‑ны) – 17.9.1938, Мәскәү], яҙыусы. МДУ‑ны тамамлаған (1934). Мари өлкә тыуған яҡты өйрәнеү музейында (Йошкар‑Ола), СССР ФА‑ның Антропология һәм этнография ин‑тында (Ленинград) эшләй; “Советская этнография” (“Совет...

ЯЛМАН, е р ҡ у я н ы

ЯЛМАН, е р ҡ у я н ы (Allactaga major), кимереүселәр отрядының ялман һымаҡтар ғаиләһенә ҡараған имеҙеүсе. Күбеһенсә Ҡаҙағстандың, Себер көньяғының, Европа көньяҡ­көнсығышының ярымсүлдәрендә, далаларында, урман‑далаларында таралған. Кәүҙә оҙонлоғо 19—26 см, ауырлығы 300—335 г. Башы ҡыҫҡа, киң, мороно...

ЯЛМАУЫҘ

ЯЛМАУЫҘ, башҡорт мифологияһында яуыз иблес. Әкиәттәрҙә(“Ҡараса батыр”, “Алтындуға батыр”) 7, 9 һәм 12 башлы йыланға йәки аждаһаға оҡшаш зат, ағастарын үҙе ул­тыртҡан баҡсала йәшәй. Ғәҙәттә батыр Я. ҡоллоҡҡа алған ҡыҙҙарҙы ҡотҡарыр өсөн уның м‑н алышҡа сыға һәм үлтерә. Хөрәфәттәр б‑са, Я. – кеше ашай...

ЯЛСЫ

ЯЛСЫ, 12—18 бб. башҡорт йәмғиәтенең социаль структураһында бойондороҡло халыҡ категорияһы. Үҙ хужалығы булмаған башҡорт аҫабалары Я. булып киткән. Байҙарға йышыраҡ йорт хеҙмәтсеһе сифатында ялланғандар. Хеҙмәт хаҡы бик түбән булған һәм бер нисә йыл эшләгәндән һуң бер тапҡыр (ғәҙәттә иген йәки мал) түләнгән. Тәрж....

ЯЛСЫ, Күгәрсен р‑нындағы ауыл, Иртөбәк а/с ҡарай

ЯЛСЫ, Күгәрсен р‑нындағы ауыл, Иртөбәк а/с ҡарай. Район үҙәгенән Т.‑Көнб. 24 км һәм Мәләүез т. юл ст. К.‑Көнс. табан 65 км алыҫлыҡта 1‑се Мрәүешле й. (Ағиҙел й. басс.) буйында урынлашҡан. Халҡы: 1900 й. — 368 кеше; 1920 — 393; 1939 — 243; 1959 — 184; 1989 — 163; 2002 — 179; 2010 — 161 кеше. Башҡорттар...

ЯЛСЫ, Күгәрсен р‑нындағы ауыл, Ялсы а/с үҙәге

ЯЛСЫ, Күгәрсен р‑нындағы ауыл, Ялсы а/с үҙәге. Район үҙәгенән Т.‑Көнб. 52 км һәм Мәләүез т. юл ст. К.‑Көнс. табан 30 км алыҫлыҡта Ағиҙел й. буйында урынлашҡан. Халҡы: 1900 й. — 260 кеше; 1920 — 290; 1939 — 241; 1959 — 282; 1989 — 233; 2002 — 240; 2010 — 222 кеше. Башҡорттар йәшәй (2002). Балалар баҡсаһы,...

ЯЛСЫҒОЛ Тажетдин әл‑Башҡорди

ЯЛСЫҒОЛ Тажетдин әл‑Башҡорди [яҡынса 1767—68 — 26.6.1838, Өфө губ. Минзәлә өйәҙе Имәнлебаш а. (ТР‑ҙың Зәй р‑ны)], башҡорт суфый шағиры. Әл‑Башҡорди псевдонимы м‑н Я. “Рисаләи Ғәзизә” (“Ғәзизәгә хат”; 1795; беренсе тапҡыр 1847 й. Петербургта нәшер ителә) китабын баҫтырып сығарған. Р.Ф. Фәхретдиновтың...

ЯЛСЫҒОЛ”, башҡорт халыҡ йыры

“ЯЛСЫҒОЛ”, башҡорт халыҡ йыры, ҡыҫҡа көй. Тәүге тапҡыр йырҙың көйөн 1939 й. Л.Н.Лебединский И.Ш.Дилмөхәмәтовтан (ҡара: Дилмөхәмәтовтар) яҙып ала, Ғ.З. Сө­ләймәнов яҙмаһында “Башҡорт халҡ йырҙары” йыйынтығында баҫтырыла. Ялсығол исемле батрактың оптимистик йыры. Бейеү характерындағы көйө мажор пентатоникаһына нигеҙләнгән....

ЯЛСЫҠАЙ, Көйөргәҙе р‑нындағы ауыл

ЯЛСЫҠАЙ, Көйөргәҙе р‑нындағы ауыл, Таймаҫ а/с ҡарай. Район үҙәгенән Т.‑Көнб. 27 км һәм Күмертау т. юл ст. Көнб. табан 20 км алыҫлыҡта Шайтан й. (Оло Юшатыр й. басс.) буйында урынлашҡан. Халҡы: 1900 й. — 246 кеше; 1920 — 456; 1939 — 357; 1959 — 346; 1989 — 355; 2002 — 355; 2010 — 386 кеше. Башҡорттар...

ЯЛТЫР ГАМАТОКАУЛИС

ЯЛТЫР ГАМАТОКАУЛИС (Hamatocaulis vernicosus), мүк һымаҡтар төрө. Йәшел йәки көрән төҫтәге ҙур ялтыр кәҫлектәр барлыҡҡа килтергән күп йыллыҡ ике өйлө япраҡ һабаҡлы мүк. Һабағы 5—15 см оҙонлоҡта, ҡыйғас‑тарбаҡлы, ботаҡ башы һәм остары ырғаҡ һымаҡ бөгөлгән. Япрағы оҙон, эйелгән, тәрән буй йыйырсыҡлы. Тамырсығы...