Список материалов
АСКОМИЦЕТТАР
АСКОМИЦЕТТАР, муҡсалы бәшмәктәр (Ascomycetes), бәшмәктәр класы. Яҡынса 30 тәртибе, 30 меңдән ашыу төрө (БР‑ҙа 20‑нән ашыу тәртибе, бер нисә мең төрө) билдәле, киң таралған. А. төп билдәһе булып енси процесс һөҙөмтәһендә спора туплағыс махсус ағзалары — аскоспоралары булған муҡсалар (аскылар) барлыҡҡа...
АСКИН Ғәйфетдин Ғәфиәт улы
АСКИН Ғәйфетдин Ғәфиәт улы [10.10.1924, БАССР‑ҙың Өфө кантоны Сураш а. (БР‑ҙың Нуриман районы) — 27.9.2007, шунда уҡ], Советтар Союзы Геройы (1945). Б.В. һуғышында ҡатнашыусы. 1942 й. көҙөнән Сталинград, Дон, Резерв, Ялан, 2‑се һәм 1‑се Украина фронттарында хеҙмәт итә. Герой исеменә 5‑се гвардия армияһы...
АСИМПТОТИК ЫСУЛДАР, математикала
АСИМПТОТИК ЫСУЛДАР, математикала: яҡынса сиселештәрен ябай функциялар рәүешендә күрһәтеү өсөн ҡатмарлы тигеҙләмәләрҙе ябайлаштырыу ысулдары йыйылмаһы. Дифференциаль йәки интеграль тигеҙләмәләр рәүешендә билдәләнгән мәсьәләләрҙе (сингулярлыҡлы йәки әҙ боларыулы мәсьәләләр, операторҙар спектрҙарының үҙенсәлектәрен...
АСЕЕВ Алексей Александрович
АСЕЕВ Алексей Александрович (14.3.1922, Өфө — 10.5.1980, Красноярск ҡ.), Советтар Союзы Геройы (1944). Б.В. һуғышында ҡатнашыусы. 1943 й. алып Карелия фронтында хеҙмәт итә. Герой исеменә 7‑се армия 272‑се уҡсылар див. 1063‑сө уҡсылар полкы уҡсыһы рядовой А. 1944 й. 21—23 июнендә Лодейное Поле ҡ. эргәһендә...
АСБЕСТ, минерал
АСБЕСТ (гр. asbestos — ҡаҡшамаҫ, һүнмәҫ), магний, тимер, өлөшләтә кальций һәм натрийҙың һыулы силикаттары класы минералдары. Структураһы сүсле, төҫө йәшкелт һоро, аҡ, зәңгәр; ялтырауығы ебәк һымаҡ. Ҡатылығы — 2—2,5; тығыҙлығы — 2500 кг/м3. Гигроскопик, юғары һығылмалы, яҡшы диэлектрик. Хризотил-А. һәм...
АСАУҘЫБАШ, Яңауыл р‑ндағы ауыл
АСАУҘЫБАШ, Яңауыл р‑ндағы ауыл, Асауҙыбаш а/с үҙәге. Район үҙәгенән һәм Яңауыл т. юл ст. К.‑Көнс. 22 км алыҫлыҡта Асауҙы й. (Гәрә й. басс.) буйында урынлашҡан. Халҡы: 1906 й. — 349 кеше; 1920 — 400; 1939 — 438; 1959 — 376; 1989 — 288; 2002 — 247; 2010 — 193 кеше. Башҡорттар йәшәй (2002). Фельдшер‑акушерлыҡ...
АСАУҘЫ, Тәтешле р‑нындағы ауыл
АСАУҘЫ, Тәтешле р‑нындағы ауыл, Ҡәлмиәр а / с ҡарай. Район үҙәгенән К. 20 км һәм Көйәҙе т. юл ст. (Пермь крайы) К.‑Көнс. табан 40 км алыҫлыҡта Асауҙы й. (Тере Танып й. басс.) буйында урынлашҡан. Халҡы: 1906 й. — 229 кеше; 1920 — 285; 1939 — 742; 1959 — 327; 1989 — 136; 2002 — 124; 2010 — 110 кеше. Башҡорттар...
АСАТУРОВ Григарт Христофорович
АСАТУРОВ Григарт Христофорович (4.8.1937, Ҡыштым ҡ. — 13.3.2018, Өфө ҡ.), хужалыҡ эшмәкәре. РФ‑тың (1996) һәм БАССР‑ҙың (1990) атҡаҙанған төҙөүсеһе. Грозный нефть институтын тамамлағандан һуң (1959) 21‑се треста (Өфө ҡ.) эшләй: 1970 й. алып баш инженер, 3‑сө төҙөлөш идаралығы начальнигы; 1980 й. — трестың...
АСАНБАЕВ Нәжиб (Николай Васильевич)
АСАНБАЕВ Нәжиб [Николай Васильевич; 7.11.1921, Өфө губ. Бәләбәй өйәҙе Ахман а. (БР‑ҙың Баҡалы р‑ны) — 28.3.2013, Өфө], драматург. БР‑ҙың халыҡ яҙыусыһы (2006). РСФСР‑ҙың атҡ. мәҙәниәт хеҙм‑ре (1982), БАССР‑ҙың атҡ. сәнғәт эшмәкәре (1977). Яҙыусылар союзы ағзаһы (1954). Б.В. һуғышында ҡатнашыусы....
АСАН ҠАЙҒЫ
АСАН ҠАЙҒЫ, Асан ата (15 б.), йырау. Уның тормошо т‑да документаль мәғлүмәттәр һаҡланмаған. Фаразланыуынса, Алтын Урҙа ханы Оло Мөхәммәт идара иткән осорҙа йәшәгән. “Әмәт улы Айса” эпосының ҡаҙаҡ версияһы мәғлүмәттәре буйынса, А.Ҡ. Уралда, Ағиҙел й. буйында йәшәгән. Ҡайһы бер әҙәбиәт белгестәре фекеренсә,...
АСАЕВ Рәйес Бәҙеғитдин улы
АСАЕВ Рәйес Бәҙеғитдин улы [6.5.1931, БАССР‑ҙың Шишмә р‑ны Ҡамышлы а. (БР‑ҙың Благовар р‑ны) — 3.3.2001, БР‑ҙың Шишмә р‑ны Шишмә а.], хужалыҡ эшмәкәре. Соц. Хеҙмәт Геройы (1990). БАХИ‑ны тамамлағандан һуң (1962) Шишмә р‑нының Ленин ис. к‑зында баш агроном булып эшләй; 1964 й. алып “Луч” к‑зының баш...
АСАҒОЙРОҠТАР
АСАҒОЙРОҠТАР, айырығойроҡтар (Dermaptera), бөжәктәр отряды. Яҡынса 1300 төрө, БР‑ҙа 5 төрө (ябай А., баҡса А., бәләкәй А., ике нөктәле А., яр буйы А.) билдәле. Тән оҙонлоғо 3,5—5,0 мм. Тәне оҙонса, ялпаҡ йәки бер аҙ ҡабарынҡы. Төҫө ҡыҙғылт көрән, тоноҡ һары, һирәгерәк металл ялтырауыҡлы сағыу. Башы...
АСАБИН Николай Анатольевич
АСАБИН Николай Анатольевич (11.5.1978, БАССР‑ҙың Фёдоровка р‑ны Фёдоровка а.), спортсы. Пауэрлифтинг б‑са Рәсәйҙең халыҡ-ара класлы спорт мастеры (1999). “Ирбис” спорт клубы тәрбиәләнеүсеһе (тренерҙары А.А.Ефимов, Б.И.Шейко). Рәсәй Кубоктары яулаусы (1999) һәм көмөш призёры (2000—05), Рәсәй чемпионаттарының...
АРЬКОВ Валентин Юльевич
АРЬКОВ Валентин Юльевич (3.3.1964, Өфө), электрон техника инженеры. Техник ф. д‑ры (2002). ӨАИ‑ны тамамлағандан һуң (1986) ш. уҡ эшләй (өҙөклөктәр м‑н). 1986—87 йй. “Молния” Өфө агрегат КБ‑нда, 1994—2002 йй. Механика ин‑тында. Фәнни эшмәкәрлеге ҡатмарлы техник системалар м‑н идара итеү проблемаларына...
АРЫШПАР, Белорет р‑нындағы ауыл
АРЫШПАР, Белорет р‑нындағы ауыл, Инйәр а/с ҡарай. Район үҙәгенән Т.‑Көнб. 110 км һәм Инйәр т. юл ст. К.‑Көнб. табан 28 км алыҫлыҡта Мәнәйер й. (Инйәр й. ҡушылдығы) буйында урынлашҡан. Халҡы: 1906 й. — 147 кеше; 1920 — 244; 1939 — 271; 1959 — 202; 1989 — 167; 2002 — 110; 2010 — 59 кеше. Башҡорттар йәшәй...
АРЫШБАШ
АРЫШБАШ (Agropyron), ҡыяҡлылар ғаиләһенә ҡараған үҫемлек заты. 15 төрө билдәле, Евразияла, Төньяҡ Америкала, Австралияла, Яңы Зеландияла таралған.
Башҡортостанда 4 төрө үҫә: кикрекле А., ҡырлы А., мурт йәки себер А., сүллек А. Кәҫлектәр барлыҡҡа килтергән күп йыллыҡ үлән. Һабағы төҙ йәки төбөндә быуынлы‑бөгөлгән,...
АРЫШ
АРЫШ (Secale), ҡыяҡлылар ғаиләһенә ҡараған үҫемлек заты. 4 төрө (башҡа мәғлүмәттәр б‑са, 6—8) билдәле, Евразияла һәм Көньяҡ Африкала таралған. Башҡортостанда сәсеү А., йәки культура А. (ужым һәм яҙғы формалары) үҫтерелә. Бер йыллыҡ үҫемлек. Һабағы — эсе ҡыуыш һалам, 5—6 быуын араһынан тора, бейеклеге...
АРЫҪЛАНОВТАР
АРЫҪЛАНОВТАР, башҡорттар нәҫеле. Нәҫелде башлап ебәреүсе — Арыҫлан Аҡҡолов, тархан, батыр. 17 б. аҙ. — 18 б. башында Нуғай даруғаһының Бошман‑Ҡыпсаҡ улусы старшинаһы. 1708—22 йй. башҡа старшиналар м‑н бергә яңы һалымдарҙы һәм йөкләмәләрҙе бөтөрөү үтенесе м‑н, башҡорттарҙың аҫаба ерҙәрен баҫып алыуҙар,...
АРЫҪЛАНОВА Зәкиә Шәйҙулла ҡыҙы
АРЫҪЛАНОВА Зәкиә Шәйҙулла ҡыҙы (31.1.1919, Өфө губ. Бәләбәй өйәҙе Иҫке Күҙәй а., хәҙ. БР‑ҙың Бүздәк р‑ны Күҙәй а., — 24.12.2012, Өфө), актриса, эстрада артисы. БАССР‑ҙың халыҡ (1974) һәм атҡ. (1969) артисы. Театр эшмәкәрҙәре союзы ағзаһы (1951). Башҡ. театр-художество уч‑щеһын тамамлағандан һуң (1940;...
АРЫҪЛАНОВА Динә Ғәбдрәхим ҡыҙы
АРЫҪЛАНОВА Динә Ғәбдрәхим ҡыҙы [27.7.1953, БАССР‑ҙың Маҡар р‑ны Үрге Этҡол а. (БР‑ҙың Ишембай р‑ны)], журналист. БР‑ҙың атҡ. мәҙәниәт хеҙм‑ре (1998). Журналистар союзы ағзаһы (1978). БДУ‑ны тамамлағандан һуң (1975) “Совет Башҡортостаны” гәз., 1981 й. алып “Башҡортостан ҡыҙы” ж. хеҙм‑ре, 2001 й. — “Башҡортостан”...
