Для авторизации на текущем портале в Вашем профиле ЕСИА должно быть заполнено поле "Электронная почта"

Инергə
Төбәк интерактив энциклопедик портал «Башҡортостан»
Башҡортостан Республикаһы Фәндәр академияһы Башҡортостан Республикаһы “Башҡорт энциклопедияһы” дәүләт автономиялы фән учреждениеһы

Список материалов

Наименование статьи
Содержание статьи
Автор
Рубрикатор
Шәхестәр
Энциклопедии
Яңынан эҙләргә

АТЛЫҒАС, Яңауыл р‑нындағы ауыл

АТЛЫҒАС, Яңауыл р‑нындағы ауыл, Ишбулды а/с ҡарай. Район үҙәгенән һәм Яңауыл т. юл ст. К. табан 25 км алыҫлыҡта Атлығас й. (Тере Танып й. басс.) буйында урынлашҡан. Халҡы: 1906 й. — 697 кеше; 1920 — 693; 1939 — 682; 1959 — 677; 1989 — 408; 2002 — 317; 2010 — 398 кеше. Мариҙар йәшәй (2002). Төп мәктәп...

АТЛАСОВ Хәбибрахман Ғабдрахман улы

  АТЛАСОВ Хәбибрахман Ғабдрахман улы (14.1.1878, Ырымбур губ. ш. уҡ исемле өйәҙе Сәйет посады, хәҙ. Ырымбур өлк. Һаҡмар р‑ны Татар Ҡарғалыһы а. — 15.12.1949, Өфө), земство табибы, һаулыҡ һаҡлауҙы ойоштороусы. РСФСР‑ҙың (1944) һәм БАССР‑ҙың (1940) атҡ. табибы. Ҡазан ун‑тын тамамлағандан һуң (1904) Ырымбур губ....

АТЙЕТӘР, Ҡырмыҫҡалы р‑нындағы ауыл

АТЙЕТӘР, Ҡырмыҫҡалы р‑нындағы ауыл, Атйетәр а/с үҙәге. Район үҙәгенән К.‑Көнб. 36 км һәм Шишмә т. юл ст. К.‑Көнс. табан 35 км алыҫлыҡта Асыяҙы й. (Өршәк й. ҡушылдығы) буйында урынлашҡан. Халҡы: 1906 й. — 1414 кеше; 1920 — 2054; 1939 — 1799; 1959 — 1156; 1989 — 670; 2002 — 693; 2010 — 499 кеше. Татарҙар...

АТИНГӘН, Хәйбулла р‑нындағы ауыл

АТИНГӘН, Урыҫ Атингәне, Хәйбулла р‑нындағы ауыл, Атингән а/с үҙәге. Район үҙәгенән Көнб. 24 км һәм Һары т. юл ст. (Ырымбур өлк.) Т. табан 80 км алыҫлыҡта Атингән й. (Таналыҡ й. басс.) буйында урынлашҡан. Халҡы: 1900 й. — 408 кеше; 1917 — 437; 1959 — 440; 1989 — 571; 2002 — 612; 2010 — 536 кеше. Башҡорттар...

АТЕРОСКЛЕРОЗ

АТЕРОСКЛЕРОЗ (гр. athera — бутҡа һәм sklerosis — ҡатыу), артерияларҙың хроник ауырыуы. Аорта, аяҡ, мезентериаль, бөйөр (нефросклероз) артериялары, йөрәк, баш мейеһе тамырҙары һ.б. А. айыралар. Артерияларҙың эске тиресәһенә липопротеидтарҙың липид төйөрсәһе (ул тамырҙар аралығы тарайыуына һәм ағзаларҙы...

АТЕИЗМ

АТЕИЗМ (грек. а... һәм theos — алла), дини хөрәфәттәрҙе һәм табыныуҙы инҡар итеүҙең һәм донъялағы йәшәйештең һәм кешенең үҙ аллы ҡиммәтен раҫлауҙың тарихи йәһәттән төрлө формалары. Революцияға (1917) тиклемге Башҡортостанда динде тәнҡитләү хөр фекерлелек һәм фекерләү азатлығы сиктәренән ситкә сыҡмай...

АТАУТАМАҠ, Салауат р‑нындағы ауыл

АТАУТАМАҠ, Салауат р‑нындағы ауыл, Таймый а/с ҡарай. Район үҙәгенән Т.‑Көнб. 60 км һәм Кропачёво т. юл ст. (Силәбе өлк.) Т. табан 89 км алыҫлыҡта Атау й. (Йүрүҙән й. ҡушылдығы) тамағында урынлашҡан. Халҡы: 1906 й. — 94 кеше; 1920 — 109; 1939 — 159; 1959 — 163; 1989 — 126; 2002 — 155; 2010 — 136 кеше....

АТАУЛЛИН Ринат Юмор улы

АТАУЛЛИН Ринат Юмор улы (23.1.1959, БАССР‑ҙың Әбйәлил районы Ташбулат а. — 17.1.2022, шунда уҡ), рәссам. БР‑ҙың атҡаҙанған рәссамы (2010). Рәссамдар союзы ағзаһы (1991). Магнитогорск педагогия институтын тамамлаған (1981). 1983—94 йй. Әбйәлил районы Асҡар а. балалар сәнғәт мәктәбе уҡытыусыһы, 1997 й....

АТАУЛЛИН Ринат Юмор улы

АТАУЛЛИН Ринат Юмор улы (23.1.1959, БАССР‑ҙың Әбйәлил районы Ташбулат а. — 17.1.2022, шунда уҡ), рәссам. БР‑ҙың атҡаҙанған рәссамы (2010). Рәссамдар союзы ағзаһы (1991). Магнитогорск педагогия институтын тамамлаған (1981). 1983—94 йй. Әбйәлил районы Асҡар а. балалар сәнғәт мәктәбе уҡытыусыһы, 1997 й....

АТАУҘЫ, күл

АТАУҘЫ, Оло Ҡыҙыл й. басс. күл. Әбйәлил р‑ны Ишҡол а. көнсығышҡа табан 6,5 км алыҫлыҡта урынлашҡан. Күл өҫтө майҙаны 8,3 км2, оҙонлоғо 4 км, уртаса киңлеге 2,1 км, уртаса тәрәнлеге 3,4 м (макс. — 6,5 м), һыу күләме 28,6 млн м3; һыу йыйыу майҙаны 69,8 км2. Тектоник күл, урта девон тоҡомдарында (андезит-базальт...

АТАУҘЫ, Әбйәлил р‑нындағы ауыл

АТАУҘЫ, Әбйәлил р‑нындағы ауыл, Йәнгел а/с ҡарай. Район үҙәгенән К.‑Көнс. 52 км һәм Магнитогорск т. юл ст. (Силәбе өлк.) К.‑Көнб. табан 60 км алыҫлыҡта Атауҙы күле буйында урынлашҡан. Халҡы: 1939 й. — 141 кеше; 1959 — 254; 1989 — 443; 2002 — 553; 2010 — 614 кеше. Башҡорттар йәшәй (2002). Урта мәктәп,...

АТАРША, Балаҡатай р‑нындағы ауыл

АТАРША, Балаҡатай р‑нындағы ауыл, Атарша а/с үҙәге. Район үҙәгенән К.‑Көнс. 14 км һәм Үңкерҙе т. юл ст. (Силәбе өлк.) К.‑Көнб. табан 50 км алыҫлыҡта Тәршә й. (Әй й. басс.) буйында урынлашҡан. Халҡы: 1939 й. — 119 кеше; 1959 — 368; 1989 — 479; 2002 — 404; 2010 — 375 кеше. Башҡорттар, урыҫтар йәшәй (2002)....

АТАНОВА Людмила Петровна

АТАНОВА Людмила Петровна [21.2.1920, АСБР‑ҙың Үҫәргән кантоны Сабатар а. (Ырымбур өлк. Ҡыуандыҡ р‑ны) — 6.1.1994, Өфө], музыка белгесе, фольклорсы. Сәнғәт ф. канд. (1970). РФ‑тың (1992) һәм БАССР‑ҙың (1964) атҡ. сәнғәт эшмәкәре. Композиторҙар союзы ағзаһы (1963). Б.В. һуғышында ҡатнашыусы. Гнесиндар...

АТАМКҮЛ, Йәрмәкәй р‑нындағы ауыл

АТАМКҮЛ, Тауышлы, Йәрмәкәй р‑нындағы ауыл, Тарҡаҙы а/с ҡарай. Район үҙәгенән К.‑Көнб. 47 км һәм Абдулла т. юл ст. (Ырымбур өлк.) Т. табан 19 км алыҫлыҡта Тауышлы й. (Кама й. басс.) буйында урынлашҡан. Халҡы: 1906 й. — 384 кеше; 1920 — 433; 1939 — 449; 1959 — 345; 1989 — 145; 2002 — 137; 2010 — 104 кеше....

АТАМАНОВКА, Ҡариҙел р‑нындағы ауыл

АТАМАНОВКА, Ҡариҙел р‑нындағы ауыл, Кирҙә а/с ҡарай; пристань. Район үҙәгенән К.‑Көнб. 85 км һәм Щучье Озеро т. юл ст. (Пермь крайы) К. табан 136 км алыҫлыҡта Өфө й. буйында, Павловка һыуһаҡлағысы янында урынлашҡан. Халҡы: 1959 й. — 627 кеше; 1989 — 274; 2002 — 141; 2010 — 104 кеше. Урыҫтар, татарҙар...

АТАЕВКА

АТАЕВКА, ауыл, 1992 й. алып Өфө составында, Киров р‑нының Искино а/с ҡарай. Өфөнән К. 27 км һәм Өршәк т. юл ст. К. табан 12 км алыҫлыҡта урынлашҡан. Халҡы: 1906 й. — 16 кеше; 1920 — 81; 1939 — 92; 2002 — 70; 2010 — 101 кеше. Ауылға 1777 й. купчий ҡағыҙы б‑са ваҡ биләмәле дворян Атаевтар һатып алған...

АТА-БАБАЛАР КУЛЬТЫ

АТА-БАБАЛАР КУЛЬТЫ, мәрхүм ата-бабалар рухына дини табыныу. Башҡорттарҙа исламға тиклемге традицион дини инаныуҙар элементы. Үҙгәрештәргә дусар булып, А.‑б.к. өлөшләтә һаҡланған һәм традицион мәҙәниәттең төрлө аспекттарында сағылыш тапҡан. Ата-бабалар м‑н өҙөлмәҫ бәйләнешкә ышаныу община (ҡәбилә, ырыу)...

АТ СПОРТЫ

АТ СПОРТЫ, атта һыбай йөрөү ярыштары. А.с. төрҙәре: ат өйрәтеү, конкур-иппик (ҡаршылыҡтарҙы үтеү), өсбәйге (манеждағы сабыш, яландағы һынауҙар, конкур), ат сабышы һ.б. Башҡортостанда А.с. үҫешә башлауы 1891 й. Өфөлә ипподром асылыуға бәйле, унда 1892 й. тәүге юртаҡтар сабышы үткәрелә. 1937 й. башҡорт...

АТ КУЛЬТЫ

АТ КУЛЬТЫ. Ат башҡорттарҙың иң изге хайуандарының береһе булып тора; был халыҡтың ауыҙ‑тел ижадында, хөрәфәттәрендә һәм йолаларында сағылған. Легенда һәм риүәйәттәрҙә ат — изгелекле яҡлаусы, бәрәкәт һәм бәхет символы. Башҡорттарҙың инаныуҙарында аттарҙың сығышы бихисап хужа‑эйәләр, ш. иҫ. ат эйәһе йәшәгән...

АТ ЕГЕҮ КӘРӘК-ЯРАҒЫ

АТ ЕГЕҮ КӘРӘК-ЯРАҒЫ, һыбай йөрөгәндә йәки йөк ташығанда атты егеү өсөн кәрәкле ҡорамалдар тупланмаһы (ҡара: Артмаҡлы-менге транспорт, Егеүле транспорт). Башҡорттарҙа А.е.к.‑я. яһау традициялары күсмә хужалыҡ (ҡара: Күсмә тормош) ихтыяждарына, яу сәнғәте (ҡара: Башҡорттарҙың хәрби хеҙмәте) барлыҡҡа килеү...