Список материалов
ДИВАЕВ Рәшит Мансур улы
ДИВАЕВ Рәшит Мансур улы [12.1.1929, БАССР‑ҙың Стәрлетамаҡ кантоны Туҡай а. (БР‑ҙың Ауырғазы р‑ны) — 7.9.2010, ш. уҡ р‑ндың Дүртөйлө а.], агроном. Соц. Хеҙмәт Геройы (1971), БАССР‑ҙың атҡ. агрономы (1981). БАХИ‑ны тамамлаған (1969). 1947—51 йй. Өфө паровоздар ремонтлау з‑дында эшләй. 1954 й. алып Ауырғазы...
ДИВАЕВ Әбүбәкер Әхмәтйән улы
ДИВАЕВ Әбүбәкер Әхмәтйән улы (6.12.1855, Ырымбур ҡ. — 5.2.1933, Ташкент), төркиәтсе. Коллегия теркәүсеһе (1881). Диваевтар нәҫеленән. Неплюев хәрби гимназияһын (1876; ҡара: Неплюев кадет корпусы) тамамлағандан һуң Төркөстан крайының өйәҙ идаралыҡтарында, 1881—1906 йй. Һырдаръя өлк. хәрби губ‑ры эргәһендә...
ДИАТОНИКА
ДИАТОНИКА (гр. diatonikos — тондан тонға күсеүсе), гептатоника (гр. hepta — ете һәм tonos — тон), биш тон һәм ике ярым тондан торған гамма рәүешендә ете баҫҡысы таҙа квинталар (фа‑до‑соль‑ре-ля-ми‑си) б‑са урынлашҡан лад системаһы. Баҫҡыстары аҙыраҡ булған тауыш рәте тулы булмаған Д. барлыҡҡа килтерә:...
ДИАТОМ ЫЛЫМЫҠТАР
ДИАТОМ ЫЛЫМЫҠТАР, кремнийлы ылымыҡтар (Diatomea, Bacillariophyta), ябай төҙөлөшлө үҫемлектәр бүлеге. Төрлө мәғлүмәттәр б‑са, 12—25 мең төрө билдәле, бөтә Ер шарында сөсө һәм тоҙло һыуҙа, тупраҡтың өҫкө ҡатламдарында һ.б. таралған. Микроскопик ҙурлыҡтағы (4—2000 мкм) бер күҙәнәкле эукариотик, яңғыҙ йәки...
ДИАПИРҘАР
ДИАПИРҘАР, һығылмалы тау тоҡомдарын өҫтә ятҡан ҡатыраҡ ҡатламдарға ҡыҫып сығарыу һөҙөмтәһендә барлыҡҡа килгән көмбәҙ рәүешендәге структуралар. Башҡортостанда диапиризмды тектоник көстәр барлыҡҡа килтерә, ул Ағиҙел депрессияһы сиктәрендәге көңгөр ярусының галоген‑сульфат ҡатламы менән бәйле. Д. субмеридиональ...
ДИАНОВ Вәлиәхмәт Диан улы
ДИАНОВ Вәлиәхмәт Диан улы (13.3.1930, Түбәнге Новгород крайы Новомочалино а. — 1981, Мәскәү), график. БАССР‑ҙың атҡ. рәссамы (1969). Рәссамдар союзы ағзаһы (1964). Мәскәү полиграфия ин‑тын тамамлағандан һуң (1960) 1971 й. тиклем Башҡ‑н китап нәшриәтенең баш художество мөхәррире. Китап графикаһы һәм...
ДИАЛЕКТОЛОГИЯ
ДИАЛЕКТОЛОГИЯ, башҡорт тел ғилеменең башҡ. теле диалекттарын һәм һөйләштәрен өйрәнеүсе бүлеге. Тасуири һәм тарихи диалекттарға бүленә. Тасуири Д. — хәҙ. диалекттарҙы һәм уларҙың үҙенсәлектәрен, тарихи Д. тәғәйен тел тарихында диалекттар үҫешен өйрәнеүгә арналған. Башҡ. Д. барлыҡҡа килеүе 19 б. 2‑се...
ДИАЛЕКТИКА
ДИАЛЕКТИКА (гр. dialegomai — әңгәмәләшәм), тәбиғәт, йәмғиәт һәм кеше аңының үҫеш закондарын аңлатыу һәм тасуирлауҙың фәнни‑филос. ысулы. Д. метафизикаға (әйбер һәм күренештәрҙе үҙгәрешһеҙ, бербереһенә бәйләнмәгән тип фекерләү алымы) ҡаршы ҡуйыла. Диалектик концепция Боронғо Грецияла барлыҡҡа килеп,...
ДИАГНОСТИКА
ДИАГНОСТИКА, (гр. diagnostikos — асыҡлауға һәләтле), медицинала: 1) ауырыуҙы асыҡлау өсөн ауырыған кешене тикшереү процесы. 2) Диагноз ҡуйыу һәм тейешле дауа тәғәйенләү маҡсатында ауырыуҙы асыҡлау принциптарын һәм ысулдарын өйрәнгән мед. фәне бүлеге. Табип-диагностика техникаһы, семиология, диагноз...
ДИАБАЗ
ДИАБАЗ (грекса diabasis — күсеү), һелте составлы палеотиплы эффузив йәки интрузив магмалы тау тоҡомо. Химик һәм минералогик составы буйынса базальтҡа оҡшаған. Структураһы диабазлы (офитлы), ваҡтан алып эре бөртөклөгә тиклем. Төҫө ҡуйы һоро йәки йәшкелт ҡара. Йыйырсыҡлы өлкәләрҙә һәм платформаларҙа үҫешкән,...
ДЗЮДО
ДЗЮДО (япон. дзю — йомшаҡлыҡ, до — юл), спорт төрө, ике спортсының бер‑береһенең тән өлөштәренә һәм кейеменә тотоноп, ташлау, тотоп тороу, быуыу, ауырттырыу ысулдарын эшләргә тырышҡан бергә‑бер алышы. Башҡортостанда Д. 20 б. 60‑сы йй. аҙ. Күмертау, Өфө, Салауат, Стәрлетамаҡ ҡҡ. үҫеш ала; 70‑се йй. Өфөлә...
ДЖЕМИЛЕВ Усеин Меметович
ДЖЕМИЛЕВ Усеин Меметович (15.5.1946, Үзбәк ССР‑ы Осман Йосопов а.), химик-органик. РФА‑ның мөхбир ағзаһы (1990), БР ФА акад. (1991), химия ф. д‑ры (1977), проф. (1983). БАССР‑ҙың атҡ. фән эшмәкәре (1984). Ҡаҙаҡ химия-технология ин‑тын тамамлағандан һуң (1968) Ҡаҙаҡ ССР‑ы ФА-ның Химия фәндәре ин‑тында...
ДЖЕМИЛЕВ РЕАКЦИЯҺЫ
ДЖЕМИЛЕВ РЕАКЦИЯҺЫ, этилмагнийбромид йәки диэтилмагний ярҙамында каталитик күләмдә цирконий тоҙҙары ҡатнашлығында α‑олефиндарҙы этилмагнийлау. Д.р. туйындырылмаған берләшмәләрҙән, бер үк ваҡытта этил төркөмөнөң α‑олефиндарын β‑торошона индереп, юғары Гриньяр реактивтарын алырға мөмкинлек бирә. Органик...
ДЖЕЙХАНИ
ДЖЕЙХАНИ, Джайхани (Әбү Абдулла Мөхәммәт ибн Әхмәт әл-Джейхани; ? — 941, Бохара), Урта Азия ғалимы. Сәмәрҡәнд әмире һарайында вәзир булып хеҙмәт итә (яҡынса 913—14 йй.). Гардизи, Ибн Руста һ.б. хеҙмәттәренән билдәле булған “Китаб әл‑мәсалик вәл-мәмалик” (“Юлдар һәм илдәр китабы”) хеҙмәтенең авторы....
ДЖАЗ
ДЖАЗ (ингл. jazz), муз. сәнғәте төрө. 19 б. аҙ. – 20 б. башында АҠШ‑тың көньяғында негр халҡы араһында Көнбайыш Африка һәм Европа муз. мәҙәниәттәренең үҙ‑ара йоғонтоһо һөҙөмтәһендә барлыҡҡа килә. Д. формаһын булдырыусы сара булып импровизация, тауыш сығарыуҙың һәм интонация м‑н башҡарыуҙың акад. булмаған...
ДЕФОЛИАНТТАР
ДЕФОЛИАНТТАР (де... һәм лат. folium — япраҡ), пестицидтар төркөмөнән химик препараттар, урыпйыйыу алдынан культуралы үҫемлектәрҙең япраҡтарын ҡойҙороу өсөн файҙаланыла. Үҫемлектәргә тәьҫир итеү механизмы б‑са йомшаҡ (трибутилтритиофосфат нигеҙендә алынған бутифос, 2‑меркаптобензотиазол нигеҙендә — бутилкаптакс,...
ДЕФЕКТОСКОПИЯ
ДЕФЕКТОСКОПИЯ (лат. defectus — етешһеҙлек һәм гр. skopeo — ҡарайым), материалдарҙың һәм изделиеларҙың (башлыса иретеп йәбештерелгән урындарының, ҡойоу һәм штамплау юлы м‑н яһалған деталдәренең) бөтөнлөгө йәки бер төрлөлөгө боҙолған урындарын табыу маҡсатында, уларҙы емермәйенсә, сифатын тикшереү ысулдары...
ДЕТРИТОФАГТАР
ДЕТРИТОФАГТАР (лат. detritus — ҡырылған һәм гр. phagos – ҡомһоҙланып ашаусы), детрит (сереп тарҡалған хайуандарҙың, үҫемлектәрҙең һәм бәшмәктәрҙең микроорганизмдары м‑н бергә ваҡ өлөшсәләре) м‑н туҡланған ҡоро ер һәм һыу хайуандары. Д. араһында умыртҡаһыҙ хайуандар күп. Һыу Д. грунт ашаусылар һәм сестонофагтар...
ДЕТКИН Павел Иванович
ДЕТКИН Павел Иванович [30.12.1886, Өфө губ. Бөрө өйәҙе Ореховая Гора а. (Пермь крайы Чернушка р-ны) — 1943 й. авг., Сталинск ҡ.], рев‑ция хәрәкәте эшмәкәре. 1917 й. алып РСДРП(б) ағзаһы. Граждандар һуғышында ҡатнашыусы. Мәскәү сауҙа акад. тамамлаған (1929). 1908—13 йй. урыҫ хәрби‑диңгеҙ флотында, 2‑се...
ДЕСИКАНТТАР
ДЕСИКАНТТАР (лат. desicco — ҡоротам), пестицидтар төркөмөнән химик препараттар, а.х. үҫемлектәренең өлгөрөүен тиҙләтеү һәм уңышты урып‑йыйыуҙы еңеләйтеү маҡсатында үҫемлектәрҙе бер аҙ киптереү өсөн ҡулланыла. Химик яҡтан органик (фосфоний к‑талары нигеҙендә алынған глифосат һәм глюфосинат, бипиридилий...
