Для авторизации на текущем портале в Вашем профиле ЕСИА должно быть заполнено поле "Электронная почта"

Инергə
Төбәк интерактив энциклопедик портал «Башҡортостан»
Башҡортостан Республикаһы Фәндәр академияһы Башҡортостан Республикаһы “Башҡорт энциклопедияһы” дәүләт автономиялы фән учреждениеһы

Список материалов

Наименование статьи
Содержание статьи
Автор
Рубрикатор
Шәхестәр
Энциклопедии
Яңынан эҙләргә

ДИССИМИЛЯЦИЯ

ДИССИМИЛЯЦИЯ (лат. dissimilatio — оҡшашмау), телмәр ағышында һүҙҙәге бер төрлө йәки оҡшаш өндәрҙең артикуляцион һәм акустик оҡшашмауы. Ассимиляцияның киреһе. Бер типтағы — һуҙынҡы (һуҙынҡылар Д.) йәки тартынҡы (тартынҡылар Д.) өндәр араһында осрай, ғәҙәттә әйтелеште еңеләйтеүгә йүнәлтелә. Йәнәш өндәр...

ДИСПЕРСЛЫ СИСТЕМАЛАР

ДИСПЕРСЛЫ СИСТЕМАЛАР, тотош (дисперслы) мөхит эсендә таралған ваҡ итеп онталған өлөшсәләр йәки күҙәүҙәр (бер йәки бер нисә дисперслы фаза) йыйылмаһынан торған гетероген системалар. Өлөшсәләрҙең үлсәменә (дисперслығына) ҡарап — юғары (1 нм алып 0,1 мкм тиклем), түбән (1 мкм һәм унан ҙурыраҡ) һәм уртаса...

ДИСПАНСЕРЛАШТЫРЫУ

ДИСПАНСЕРЛАШТЫРЫУ, ауырыуҙар үҫешен иҫкәртеүгә һәм ғүмер оҙонлоғон арттырыуға йүнәлтелгән халыҡ һаулығы торошон динамик күҙәтеү ысулы. Д. балалар, үҫмерҙәр, йөклө ҡатындар, айырым производстволарҙа махсус хеҙмәт шарттарында эшләгәндәр, хроник ауырыуҙарға дусар булғандар, инвалидтар һ.б. йәлеп ителә....

ДИСПАНСЕРҘАР

ДИСПАНСЕРҘАР (гр. dispenso — бүләм), ауырыуҙарҙың билдәле бер контингентына ҡарата динамик күҙәтеүҙе һәм саралар комплексын тормошҡа ашырған махсус дауалау-иҫкәртеү учреждениелары. Хеҙмәтләндереү йүнәлеше б‑са — тире‑венерология, наркология, онкология, туберкулёзға ҡаршы, психоневрология, табип-физкультура...

ДИОРИТ

ДИОРИТ (грекса diorizo — айырам), урта составлы интрузив магматик тау тоҡомо. Плагиоклаз (65—70%) һәм мөгөҙ обманкаһынан (30—35%) тора; аҙ миҡдарҙа биотит, пироксен, кварц, акцессор минералдарынан — апатит, сфен, циркон, мәғдән минералдарынан — магнетит һәм титаномагнетит булыуы мөмкин. Структураһы...

ДИОНИСИЙ II

ДИОНИСИЙ II (донъяуи исеме Прозоровский Дмитрий Дмитриевич; 6.8. 1871, Һамар губ. Боғорослан өйәҙе Суҡ‑Ҡарамалы биҫтәһе, хәҙ. Ырымбур өлк. ш. уҡ исемле районы Северный а., — 25.10.1937, Томск ҡ.), дин әһеле, Өфө һәм Дәүләкән архиепискобы (1934—36). Дини тәғлимәт канд. (1898). Архиепископ (1926), архимандрит...

ДИОНИСИЙ I

ДИОНИСИЙ I (донъяуи исеме Хитров Дмитрий Васильевич; 22.10.1818, Рязань губ. Хитрово а. — 8.9.1896, Покров монастыры, Мәскәү), дин әһеле, Өфө һәм Минзәлә епискобы (1883—96). Монахлыҡ ҡабул иткән (1868). Рязань дини семинарияһын тамамлағандан һуң (1840) Якутск епархияһында хеҙмәт итә: дини уҡыу йорттары...

ДИОКСИНДАР

ДИОКСИНДАР, молекулаларының нигеҙен “дибензо‑n‑диоксин системаһы” тәшкил иткән, галогенланған кислородлы гетероциклик берләшмәләр. 75 изомеры билдәле. Органик эреткестәрҙә һәм майҙарҙа — яҡшы, һыуҙа насар эрегән еҫһеҙ кристалл матдәләр; юғары т‑ра (1200°С һәм юғарыраҡ т‑раларҙа тарҡала), окисландырыусылар...

ДИҢГЕҘ БӨРКӨТӨ

ДИҢГЕҘ БӨРКӨТӨ (Haliaeetos albicilla), ыласын һымаҡтар отрядының ҡарсығалар ғаиләһенә ҡараған ҡош. Евразияла таралған. Ултыраҡ ҡош. Кәүҙә оҙонлоғо 70—98 см, ата ҡоштоң ауырлығы 3—5,8 кг, инә ҡоштоҡо 4—6,9 кг; ҡанатының ҡоласы 180—250 см. Ҡауырһыны һоро, башы, тамағы һәм муйынының өҫкө өлөшө һорғолт...

ДИНИӘ НАЗАРАТЫ

ДИНИӘ НАЗАРАТЫ, Башҡортостан Республикаһы мосолман мәхәлләләренең бер өлөшөн берләштергән һәм уларҙың эшмәкәрлеген көйләгән дини ойошма. Өфөлә урынлашҡан (1917—23 йй. — Стәрлетамаҡ ҡ.). Эшмәкәрлегенең төп йүнәлештәре: дини ойошмалар һәм төркөмдәр м‑н адм. һәм ҡануни етәкселек итеү, уларҙың мосолман...

ДИНИ ТӘҒЛИМӘТ

ДИНИ ТӘҒЛИМӘТ, теология, Алла, уның сифаттары, билдәләре һәм үҙенсәлектәре т‑дағы дини белемде нигеҙләү һәм яҡлау системаһы; догматиканың дөрөҫлөгөн күрһәтеүсе дәлилдәр, дини әхлаҡ, дин тотоусыларҙың һәм руханиҙарҙың теге йәки был дин м‑н билдәләнгән йәшәү ҡағиҙәләре һәм нормалары комплексы. Алланың...

ДИНИ СИМВОЛИКА

ДИНИ СИМВОЛИКА, үҫешкән дини системаларға хас төрлө абстракт төшөнсәләрҙе, концепцияларҙы сағылдырыу өсөн ҡулланылған символдар тупланмаһы. Төрлө диндәрҙең изге текстарында була. Д.с. ритуал характерындағы матди, һүҙ ярҙамында белдерелгән, һүрәтләнгән билдәләрҙе индерәләр. Диндең башланғыс формаларында...

ДИНИ СЕМИНАРИЯ

ДИНИ СЕМИНАРИЯ, православие руханиҙарын әҙерләү өсөн урта уҡыу йорто. Өфөлә урынлашҡан. 1800 й. асыла. Епархия Преосвященныйының Баш идаралығы ҡарамағында була, Изге Синод аҡсаһы иҫәбенә тотола. Уҡытыу‑тәрбиә процесына семинария идараһы етәкселек итә, составына ректор, инспектор һәм уҡытыусылар араһынан...

ДИНИ КОНСИСТОРИЯ

ДИНИ КОНСИСТОРИЯ (лат. сonsistorium — йыйын урыны, совет), 1744—1918 йй. Урыҫ православие сиркәүендә епархия архиерейы ҡарамағындағы коллегиаль идара итеү органы. Изге Синод ҡарамағында була. Д.к. эшмәкәрлеге 1841 йылғы Уставҡа (1883 й. ҡайтанан ҡарала) ярашлы тормошҡа ашырыла. Присутствиенан (православие...

ДИНИ КИТАПТАР

ДИНИ КИТАПТАР, дини йолаларҙы башҡарыу ҡағиҙәләре һәм тәртибе һүрәтләнгән дини баҫмалар, ш. уҡ улар өсөн яҙылған текстар. Айырыуса православие динендә күп. Ҡайһы бер Д.к. православие ҡорамдарында йәмәғәтселек м‑н ғибәҙәт ҡылыу (вечерня, утреня, часы, литургия), ҡайһылары мәхәллә кешеләренең шәхси үтенесе...

ДИНИ БЕЛЕМ БИРЕҮ

ДИНИ БЕЛЕМ БИРЕҮ, дини хеҙмәт башҡарыу б‑са профессионалдарҙы, дини уҡыу йорттары уҡытыусыларын әҙерләү, ш. уҡ халыҡты дини ағартыу системаһы. Рәсәйҙә Д.б.б. системаһы юғары (дини академиялар, дини тәғлимәт ун‑ттары һәм ин‑ттары), урта (дини семинария, училище, колледж, мәҙрәсә, иешивалар һ.б.) һәм...

ДИНИ АСКЕТИЗМ

ДИНИ АСКЕТИЗМ (гр. asketes – күнегеүсе), тормош рәхәтлектәренән, уңайлыҡтарынан һәм кинәнестәрҙән баш тартҡанда ғына Аллаға ысын мәғәнәһендә хеҙмәт итергә мөмкин тигән ҡарашҡа нигеҙләнгән йәшәү рәүеше. Д.а. төп талаптары: ураҙа (туҡланыуҙа тыйылыу), нәфсене һәм эш‑ҡылыҡтарҙы тулы контролдә тотоу. Д.а. вәғәзе...

ДИНДӘШЛЕК

ДИНДӘШЛЕК, ғибәҙәт ғәмәлендә “Никонға тиклемге” йолаларға тоғро ҡалған һәм, старообрядсылыҡтан айырмалы рәүештә, епархия һәм Синод хакимлығын таныған православие ағымы. Рәсәйҙә 18 б. аҙ. старообрядсылыҡтың уртасыл ҡарашлылар даирәһенең Урыҫ православие сиркәүе м‑н килешеү төҙөүе һөҙөмтәһендә барлыҡҡа...

ДИНАМО", спорт комплексы

“ДИНАМО” Бөтә Рәсәй физкультура‑спорт йәмғиәте. РФ‑тың хәүефһеҙлек һәм хоҡуҡ тәртибе федераль органдарының физик культура коллективтарын берләштерә. Башҡортостанда 1925 й. пролетар спорт йәмғиәте булараҡ төҙөлә, 1939 й. алып Бөтә Союз физкультура‑спорт йәмғиәте, 1992 й. башлап хәҙ. исемен йөрөтә. Етәкселек...

ДИН ҒИЛЕМЕ

ДИН ҒИЛЕМЕ, дин т‑да дини, филос. һәм аныҡ фәнни белемдәр комплексы. Д.ғ. үҙ аллы дисциплина булараҡ 19 б. формалаша. Дин антропологияһын, психологияһын, социологияһын, тарихын, феноменологияһын, философияһын үҙ эсенә ала. Диндең барлыҡҡа килеү, үҫеү һәм эш итеү законлылыҡтары Д.ғ. тикшеренеү предметы...