Список материалов
ОРАН
ОРАН (һөрән), саҡырыу, өндәү. Башҡорттар О. хәүеф янағанда йәки яу ваҡытында ырыуҙаштарын бер урынға саҡырыу өсөн файҙаланған. Онгон һәм тамға м‑н бер рәттән ул ырыу-ҡәбиләнең иң изге атрибуттарының береһе һаналған (ҡара: Башҡорттарҙың ырыу-ҡәбилә ҡоролошо). О. ярҙамында бөтә ырыуға зыян килтерелеүе...
ОПТО, Өфө р‑нындағы ауыл
ОПТО, Өфө р‑нындағы ауыл, Йоматау а/с ҡарай. Район үҙәгенән К.‑Көнб. 20 км һәм Йоматау т. юл ст. Т. табан 3 км алыҫлыҡта урынлашҡан. Халҡы: 1939 й. — 141 кеше; 1959 — 98; 1989 — 116; 2002 — 156; 2010 — 324 кеше. Урыҫтар, татарҙар йәшәй (2002). Ауылға 1935 й. Йоматау урмансылығы ойошторолғандан һуң нигеҙ...
ОПТИМИЗАЦИЯ МӘСЬӘЛӘҺЕ
ОПТИМИЗАЦИЯ МӘСЬӘЛӘҺЕ, һыҙыҡлы, нормалаштырылған йәки топологик булған Х арауығында билдәләнгән ниндәйҙер маҡсатлы J (u) функционалының u∈U∈X сикләнеүендә (бында U – элементтарҙың билдәләнеү өлкәһе) экстремумын эҙләп табыуға ҡоролған матем. мәсьәлә. Локаль һәм глобаль, ҡағиҙәләргә ярашлы һәм ярашлы...
ОПТИКА
ОПТИКА (гр. optikē) , физиканың яҡтылыҡ тәбиғәтен, уның төрлө мөхиттәрҙә таралыуын һәм матдә м‑н тәьҫир итешеүен өйрәнгән бүлеге. Төп бүлектәре: геом. (яҡтылыҡ оптик яҡтан бер төрлө мөхит эсендә тура һыҙыҡ б‑са тарала, оптик үҙенсәлектәре төрлө булған мөхиттәрҙең сигендә һына һәм сағыла торған нурҙарҙан...
ОПТИК ЯҠТАН АКТИВ БЕРЛӘШМӘЛӘР
ОПТИК ЯҠТАН АКТИВ БЕРЛӘШМӘЛӘР, үҙҙәре аша үткән яҡтылыҡтың поляризация яҫылығын әйләндереүгә һәләтле матдәләр. Молекулаларҙың тәбиғи оптик яҡтан активлығының кәрәкле шарты булып хираллек тора (ҡара: Изомерҙар). Үҙәк (хираль үҙәк), аксиаль (хираль күсәр), планар (хираль яҫылыҡ) һәм спиралле (ҡапма‑ҡаршы...
ОПТИК ЭЛЕМТӘ
ОПТИК ЭЛЕМТӘ, оптик диапазондағы электромагнит тирбәлеүҙәр ярҙамында, ғәҙәттә, лазер ҡулланып башҡарылған элемтә. Асыҡ (Ер эргәһендәге йәки йыһан арауығында эшләгән) һәм ябыҡ (сүсле‑оптик элемтә линиялары) О.э. системаларын айыралар. О.э. системалары мәғлүмәтте ҙур тиҙлектә һәм йәшерен тапшырыуҙы тәьмин...
ОПТИК ПРИБОРҘАР
ОПТИК ПРИБОРҘАР, яҡтылыҡты теркәү, анализлау, әүерелдереү һәм нурландырыу йәки ошо функцияларҙы комбинациялау өсөн тәғәйенләнгән ҡорамалдар. Тәғәйенләнеше б‑са астрономия‑геодезия, мәғлүмәт‑үлсәү, медицина, оптик‑физик һ.б. төрҙәрен айыралар. О.п. объект һүрәтенең сифатын яҡшыртыу, уны ҙурайтыу, бәләкәйләтеү...
ОПТИК АНАЛИЗ ЫСУЛДАРЫ
ОПТИК АНАЛИЗ ЫСУЛДАРЫ, матдәләрҙең сифат һәм һан составын билдәләгән алымдар йыйылмаһы. Асыҡлана торған матдәләрҙең эмиссия (эмиссион), йотоу (абсорбция), сағылдырыу, сәселеү һәм люминесценция спектрын ҡулланыуға нигеҙләнә. О.а.ы. тикшеренеү маҡсатына, анализланған матдәләрҙең үҙенсәлектәренә, тулҡындарҙың...
ОПОКА, тау тоҡомо
ОПОКА, ваҡ‑ваҡ күҙәнәкле ултырма тау тоҡомо. Балсыҡлы матдә, диатомейҙың, радиолярийҙың һәм саҡматашлы болот спикулаларының һөлдә өлөштәре, кварц, ялан шпаты, глауконит бөртөктәре ҡушылмалары булған аморф кремнезёмдан тора. О. кремнезём миҡдары 92—98%‑ҡа тиклем. Төҫө асыҡ һоронан ҡарағаса. Һынылышы...
ОПЕРА ҺӘМ БАЛЕТ ТЕАТРЫ
ОПЕРА ҺӘМ БАЛЕТ ТЕАТРЫ. Өфөлә урынлашҡан. 1938 й. 14 дек. Башҡ. дәүләт опера театры булараҡ асыла, 1941 й. алып Башҡорт дәүләт опера һәм балет театры. Беренсе художество етәксеһе һәм баш дирижёры — П.М.Славинский, баш реж. һәм дир. — Б.Ғ.Имашев, балетм. — Н.Г.Зайцев, баш рәссамы — Н.В.Ситников, баш...
ОПЕРА
ОПЕРА (итал. оpera), музыкаль театр сәнғәтенең төрө; һүҙ, музыка һәм сәхнә күренештәре синтезына нигеҙләнгән муз.‑драматик әҫәр. Ҡайһы берҙә О. балет күренештәрен, диалогты үҙ эсенә ала. О. әҙәби нигеҙе — либретто. 20 б. 10—20‑се йй. “Нур”, “Сәйяр”, “Ширҡәт” труппаларының йолалар, легендаларҙан торған...
ООМИЦЕТТАР
ООМИЦЕТТАР (Oomycetes), бәшмәктәр класы. 4 тәртибе, 550 төрө билдәле, киң таралған. Башҡортостанда 4 тәртибе, 100‑ҙән ашыу төрө бар. Мицелийы яҡшы үҫешкән, бер күҙәнәкле, күп ядролы. Күҙәнәк көбө күпселек бәшмәктәрҙән айырмалы хитиндан түгел, целлюлоза һәм глюкандан тора. Енесһеҙ үрсеү ҡауырһын һәм...
ОНТОЛОГИЯ
ОНТОЛОГИЯ (гр. ón, эйәлек килеш óntos — булмыш һәм …логия), философия бүлеге, йәшәйеш, уның төп принциптары, структураһы һәм законлыҡтарын тикшереүсе тәғлимәт.
БР‑ҙа О. проблемалары А.Р. Абдуллин, Б.С. Ғәлимов, А.Ф. Кудряшёв, М.С. Ҡунафин, Ф.М. Неганов, Д.Ә. Нуриев, Р.Й. Рәхмәтуллин, А.И. Селиванов,...
ОНТАҠ МЕТАЛЛУРГИЯҺЫ
ОНТАҠ МЕТАЛЛУРГИЯҺЫ, металдар онтағын, иретмәләрҙе һәм химик берләшмәләрҙе, уларҙан яһалған ярым фабрикаттарҙы һәм изделиеларҙы йәки уларҙың металл булмаған онтаҡтар м‑н ҡатышмалаларын төп компонентты иретмәйенсә етештереү. О.м. технологияһы түбәндәге төп стадияларҙы үҙ эсенә ала: тәүге онтаҡтарҙы алыу...
ОНОМАСТИКА
ОНОМАСТИКА (гр. onomastikoјs – атамаға ҡағылышлы), яңғыҙлыҡ исемдәрҙе өйрәнгән тел ғилеме бүлеге: кеше исемдәре (антропонимдар), геогр. объекттарҙың атамалары (топонимдар), илаһтар (теонимдар), хайуандар (зоонимдар), күк есемдәре (астронимдар), йыһан киңлеге өлөштәре һәм йондоҙлоҡтар (космонимдар),...
ОНЛО ЫСЫҠ БӘШМӘКТӘРЕ
ОНЛО ЫСЫҠ БӘШМӘКТӘРЕ, э р и з и ф б ә ш м ә к т ә р (Erysiphales), аскомицеттар класына ҡараған бәшмәктәр тәртибе. Яҡынса 100 төрө билдәле, киң таралған. Мицелийы күп күҙәнәкле, үҫемлектәр өлөштәре өҫтөндә, һирәк осраҡта япраҡ туҡымалары күҙәнәктәрендә (Leveillula, Phyllactinia заттары) үҫешә. Емешлек...
ОНКОЛОГИЯ ДИСПАНСЕРЫ
ОНКОЛОГИЯ ДИСПАНСЕРЫ, һаулыҡ һаҡлау дәүләт учреждениеһы. Шештәрҙе иҫкәртеү, диагностикалау һәм дауалау б‑са Башҡортостандағы төп махсуслаштырылған үҙәк. Өфөлә урынлашҡан. Составына көнөнә 313 кеше ҡабул итерлек 2 поликлиника һәм 632 урынға иҫәпләнгән стационар инә. Стационарҙа дөйөм онкология, торакаль,...
ОНКОЛОГИЯ
ОНКОЛОГИЯ (гр. oјnkos — масса, күләм, күбеү һәм ...логия), шештәрҙең барлыҡҡа килеү сәбәптәрен, үҫеү механизмдарын, клиник сағылышын өйрәнеүсе һәм уларҙы диагностикалау, дауалау һәм иҫкәртеү ысулдарын эшләүсе медицина һәм биология өлкәһе. Башҡортостанда О. проблемалары б‑са фәнни тикшеренеүҙәр 20 б....
ОНИКС
ОНИКС (гр. оnyx — тырнаҡ), 1) аҡыҡтың бер төрө. Башлыса ҡара һәм аҡ төҫтәге сиратлашҡан яҫы параллель ҡатлауҙарҙан тора. Төрҙәре: сардоникс — һоро һәм аҡ төҫтәге ҡатлауҙарҙың сиратлашыуынан ғибәрәт, карнеол‑оникс — ҡыҙыл һәм аҡ төҫтәге ҡатлауҙар сиратлаша. 2) Мәрмәр О. — йәшкелт, һарғылт һәм алһыу төҫтәге...
ОНДАТРА
ОНДАТРА (Ondatra zibethicus), кимереүселәр отрядының ирләндәр ғаиләһенә ҡараған имеҙеүсе. Төньяҡ Америкала таралған, Евразия климатына яраҡлаштырылған. Кәүҙә оҙонлоғо 40 см, массаһы 1,5 кг тиклем. Йөнө ҡыҫҡа, ҡуйы, һирәк ҡылсыҡ йөндәре һәм йомшаҡ мамыҡ м‑н, төҫө асыҡ‑көрәндән алып ҡараға тиклем, ҡорһағы...
