Список материалов
СЫҢҒЫҘХАН, монгол ханы
СЫҢҒЫҘХАН [ысын исеме Тэмуджин, Темучин; 1155 (башҡа мәғлүмәттәр б‑са, 1162), Онон й. буйындағы Делпун‑Болдан төбәге, Монголия – 25.8.1227], монгол ханы. Монгол империяһына нигеҙ һалыусы. Сыңғыҙхан нәҫелен башлап ебәреүсе. 1184 й. монгол ханы Чжамуха м‑н берлектә меркет ҡәбиләһен еңеп сыға. 1189 й....
СЫҢҒЫҘХАН НӘҪЕЛЕ
СЫҢҒЫҘХАН НӘҪЕЛЕ, 12–19 бб. хакимдар нәҫеле. Нәҫелде башлап ебәреүсе – Сыңғыҙхан. Уның улдарынан иң билдәлеләре: Жуси, Ч ж о ч и (башҡа мәғлүмәттәр б‑са, Сыңғыҙхандың тәрбиәгә алған улы, монголдарҙың меркет ҡәбиләһенән; яҡынса 1187 й. – 1227 й. марты, Дәшти Ҡыпсаҡ), монгол ханы. Жуси нәҫеленә (Алтын...
СЫҢҒЫҘ, Баймаҡ р‑нындағы ауыл
СЫҢҒЫҘ, Баймаҡ р‑нындағы ауыл, Таулыҡай а/с ҡарай. Район үҙәгенән Т.‑Көнб. 23 км һәм Сибай т. юл ст. Көнб. табан 68 км алыҫлыҡта Күсәбә й. (Һаҡмар й. ҡушылдығы) буйында урынлашҡан. Халҡы: 1900 й. – 420 кеше; 1920 – 664; 1939 – 336; 1959 – 393; 1989 – 532; 2002 – 578; 2010 – 573 кеше. Башҡорттар йәшәй...
СЫНБУЛАТОВ Хәйретдин Мостаҡ улы
СЫНБУЛАТОВ Хәйретдин Мостаҡ улы [5.3.1905, Ырымбур губ. Орск өйәҙе Әбүбәкер а. (БР‑ҙың Хәйбулла р‑ны) – 5.1.1969, шунда уҡ], хужалыҡ эшмәкәре. Б.В. һуғышында ҡатнашыусы. 1929 й. алып Хәйбулла р‑нында эшләгән: 1934 й. башлап “Игенсе” к‑зы рәйесе, 1937–38 йй. Һаҡмар МТС‑ы дир., 1939–41 йй. – район башҡарма...
СЫМЛЫ ЭЛЕМТӘ
СЫМЛЫ ЭЛЕМТӘ, мәғлүмәт сымдар буйлап электромагнит тирбәлеүҙәр ярҙамында тапшырылған электр элемтәһе төрө. Элемтә кабелдәренең баҡыр сымдары (атмосфера тәьҫиренә әҙерәк бирешә), һирәгерәк баҡыр йәки биметалл сымдар (үткәреүсәнлеге насар) аша булдырыла. Алыҫ аралығы (ҡала‑ара; кабелдәр ер аҫтында 0,9–1,2...
СЫЛБЫРЛЫ ТӘГӘРМӘСЛЕ МАШИНАЛАР
СЫЛБЫРЛЫ ТӘГӘРМӘСЛЕ МАШИНАЛАР, үтеүе ҡыйын урында йөк ташыу һәм тартыу функцияларын башҡарған техника төрө. Функциональ тәғәйенләнеше б‑са махсус С.т.м. (хәрби десант машиналары, хәрби пехота машиналары, бронетранспортёрҙар, танкылар), транспортёр‑тартҡыстарға һәм төрлө маҡсат м‑н файҙаланылған транспортёрҙарға...
СЫЛБЫРЛЫ РЕАКЦИЯЛАР
СЫЛБЫРЛЫ РЕАКЦИЯЛАР, башланғыс матдәләрҙең продукттарға әүерелеүенең элементар акттары (сылбыр) күп тапҡыр сиратлашыуы аша актив киҫәксәләр ҡатнашлығында (химик процестарҙа – иркен радикал, атом, ҡуҙғытылған молекула, ядро процестарында – нейтрон) башҡарылған химик һәм ядро процестары. С.р. механизмы...
СЫЙЫРСЫҠТАР
СЫЙЫРСЫҠТАР (Sturnidae), турғай һымаҡтар отрядына ҡараған ҡоштар ғаиләһе. 36 заты, 100‑ҙән ашыу төрө билдәле; Евразия, Африка, Австралияла таралған. Башҡортостанда ябай С. һәм ал С. осрай. Кәүҙә оҙонлоғо 20—25 см, ауырлығы 60—90 г. Ҡауырһын ҡапламы ҡуйы, тығыҙ, ялтыр. Ата ҡош сағыуыраҡ, ябай С. ҡара...
СЫЙРЫШБАШ, Саҡмағош р‑нындағы ауыл
СЫЙРЫШБАШ, Саҡмағош р‑нындағы ауыл, Туҙлыҡыуыш а/с ҡарай. Район үҙәгенән Т.‑Көнс. 10 км һәм Бүздәк т. юл ст. Т.‑Көнс. табан 84 км алыҫлыҡта Сарыш й. (Сәрмәсән й. ҡушылдығы) буйында урынлашҡан. Халҡы: 1906 й. – 1295 кеше; 1920 – 1603; 1939 – 1251; 1959 – 1324; 1989 – 578; 2002 – 601; 2010 – 559 кеше....
СЫЙ
СЫЙ (Achnatherum), ҡыяҡлылар ғаиләһенә ҡараған үҫемлек заты. Яҡынса 20 төрө билдәле; Евразия, Төньяҡ Африка һәм Американың уртаса һәм субтропик бүлкәтендә таралған. Башҡортостанда ялтыр С. үҫә. Эре кәҫлектәр барлыҡҡа килтергән күп йыллыҡ үлән. Һабағы күп һанлы, төҙ, шыма, бейеклеге 50–250 см. Япрағы...
СЫЗРАНКИН Фёдор Николаевич
СЫЗРАНКИН Фёдор Николаевич (15.5.1886, Ырымбур губ. Верхнеурал өйәҙе Белорет заводы ҡсб, хәҙ. Белорет ҡ., – 11.5.1978, Мәскәү), иҡтисадсы. Беренсе донъя һәм Граждандар һуғыштарында ҡатнашыусы. Профсоюздар хәрәкәте юғары мәктәбен тамамлаған (Мәскәү, 1929). 1912 й. алып Белорет металлургия з‑дында форма...
СЫҒЫМ ҮЛСӘГЕС
СЫҒЫМ ҮЛСӘГЕС, ваҡыт берәмеге эсендә прибор аша аҡҡан мөхиттең күләмен йәки ауырлығын үлсәү приборы. Шыйыҡсаларҙы, парҙы йәки газды етештергәндә, ебәргәндә, ҡулланғанда һәм һаҡлағанда уларҙы иҫәпләү һәм контролдә тотоу, ш. уҡ автоматлаштырылған контроль һәм көйләү системаларындағы технологик һәм йылылыҡ‑энергетика...
СЫҒАНАҠТАР ӨЙРӘНЕҮ
СЫҒАНАҠТАР ӨЙРӘНЕҮ, яҙма тарихи сығанаҡтарҙы өйрәнеү һәм файҙаланыу м‑н шөғөлләнгән махсус тарих фәне. Теоретик (сығанаҡтарҙың барлыҡҡа килеү законлыҡтарын, структураһын, уларҙа тарихи ваҡиғаларҙың сағылышын тикшерә; сығанаҡтарҙы системалаштырыу һәм классификациялау ҡағиҙәләрен билдәләй, өйрәнеү ысулдарын...
СЫБЫҠАРАН, Бәләбәй р‑нындағы ауыл
СЫБЫҠАРАН, Ү р г е С ы б ы ҡ а р а н, Бәләбәй р‑нындағы ауыл, Шаровка а/с ҡарай. Район үҙәгенән К.‑Көнс. 37 км һәм Глуховская т. юл ст. К.‑Көнс. табан 14 км алыҫлыҡта Ыҫлаҡ й. (Ҡорһаҡ й. ҡушылдығы) буйында урынлашҡан. Халҡы: 1939 й. – 152 кеше; 1959 – 168; 1989 – 167; 2002 – 161; 2010 – 104 кеше. Сыуаштар,...
СЫБЫҠ, Ҡариҙел р‑нындағы ауыл
СЫБЫҠ, Ҡариҙел р‑нындағы ауыл, Урғыш а/с ҡарай. Район үҙәгенән К.‑Көнб. 37 км һәм Щучье Озеро т. юл ст. (Пермь крайы) К. табан 122 км алыҫлыҡта Ҡариҙел й. буйында, Павловка һыуһаҡлағысы эргәһендә урынлашҡан. Халҡы: 1906 й. – 110 кеше; 1920 – 249; 1939 – 331; 1959 – 514; 1989 – 159; 2002 – 111; 2010...
СЫБЫҠ БӨЖӘК
СЫБЫҠ БӨЖӘК (Sceptrophasma bituberculatum), сыбыҡ бөжәктәр отрядының лонходидтар ғаиләһенә ҡараған бөжәк. Рәсәйҙең Европа өлөшөнөң көньяҡ‑көнсығышында, Кавказда, Ҡаҙағстанда, Урта Азияла таралған. Кәүҙә оҙонлоғо 5,2—6,5 см (инә бөжәктәр эрерәк), ҡуйы һоро төҫтә, оҙонса, нескә. Башы бәләкәй, ҡыҫҡа мыйыҡтары...
СЫБАРЪЯҘ, Өфө р‑нындағы ауыл
СЫБАРЪЯҘ, Өфө р‑нындағы ауыл, Черкассы а/с ҡарай. Район үҙәгенән Т.‑Көнс. 39 км һәм Черниковск т. юл ст. Т.‑Көнс. табан 25 км алыҫлыҡта урынлашҡан. Халҡы: 1906 й. – 381 кеше; 1920 – 535; 1939 – 532; 1959 – 265; 1989 – 173; 2002 – 212; 2010 – 216 кеше. Урыҫтар йәшәй (2002). Фельдшер‑акушерлыҡ пункты...
СЫБАРКҮЛ, һаҙлыҡ
СЫБАРКҮЛ, Йәнгел й. басс. һаҙлыҡ. Әбйәлил р‑ны Дәүләт а. төньяҡҡа табан 3,5 км алыҫлыҡта Сыбаркүлдең көньяҡ ярында урынлашҡан. Уйһыу һаҙлыҡ, дөйөм майҙаны 475,0 га, торфтың уртаса ҡалынлығы 1,2 м, иң ҡалыны – 2,0 м, эшкәртелмәгән торф запасы 810,0 мең м3. Туйыныуы ҡатнаш. Күрән, ҡамыш, тал үҫә. Аҡ ҡуян,...
СЫБАРКҮЛ, Салауат р‑нындағы ауыл
CЫБАРКҮЛ, Салауат р‑нындағы ауыл, Лағыр а/с ҡарай. Район үҙәгенән Көнс. 23 км һәм Мөрсәлим т. юл ст. Т.‑Көнб. табан 34 км алыҫлыҡта Шәрәк й. (Әй й. ҡушылдығы) буйында урынлашҡан. Халҡы: 1939 й. – 243 кеше; 1959 – 252; 1989 – 191; 2002 – 225; 2010 – 214 кеше. Башҡорттар йәшәй (2002). Фельдшер‑акушерлыҡ...
СЫБАРКҮЛ, күл
СЫБАРКҮЛ, Моғаҡ й. (Йәнгел й. ҡушылдығы) тамағындағы күл. Әбйәлил р‑ны Асҡар а. төньяҡ‑көнсығышҡа табан 8 км алыҫлыҡта урынлашҡан. Күл өҫтө майҙаны 10,0 км2, оҙонлоғо 5,1 км, уртаса киңлеге 1,9 км, уртаса тәрәнлеге 2,0 м (макс. – 3,5 м), һыу күләме 20,4 млн м3; һыу йыйыу майҙаны 369,0 км2. Тектоник...
