Для авторизации на текущем портале в Вашем профиле ЕСИА должно быть заполнено поле "Электронная почта"

Инергə
Төбәк интерактив энциклопедик портал «Башҡортостан»
Башҡортостан Республикаһы Фәндәр академияһы Башҡортостан Республикаһы “Башҡорт энциклопедияһы” дәүләт автономиялы фән учреждениеһы

Список материалов

Наименование статьи
Содержание статьи
Автор
Рубрикатор
Шәхестәр
Энциклопедии
Яңынан эҙләргә

СЫБАРКҮЛ РАЙОНЫ

СЫБАРКҮЛ РАЙОНЫ, Силәбе өлкәһенең үҙәгендә урынлашҡан. 1935 й. 18 ғин. ойошторолған. Майҙаны – 2879 км2. Адм. үҙәге – Сыбаркүл ҡалаһы. Районда 9 ауыл советы, 56 ауыл торама пункты бар. Халҡы – 30,2 мең кеше (2010), ш. иҫ. 7,0% башҡорттар (ҡара: Урал аръяғы башҡорттары). Башҡорттар тупланып йәшәгән иң...

СЫБАР СӘСКӘ

СЫБАР СӘСКӘ (Fritillaria), ләлә һымаҡтар ғаиләһенә ҡараған үҫемлек заты. Яҡынса 80 төрө билдәле, башлыса төньяҡ уртаса зонала таралған. Башҡортостанда рус С.с. һәм сатраш С.с. үҫә. Күп йыллыҡ һуғанбаш үҫемлектәр. Һабаҡтары төҙ, ябай, аҫҡы өлөшөндә япраҡһыҙ, бейеклеге 50–60 см тиклем. Япраšтары сиратлы,...

СЫБАҠАЙ, Иглин р‑нындағы ауыл

СЫБАҠАЙ, Иглин р‑нындағы ауыл, Балтика а/с ҡарай. Район үҙәгенән һәм Иглин т. юл ст. К.‑Көнс. табан 6 км алыҫлыҡта урынлашҡан. Халҡы: 1939 й. – 304 кеше; 1959 – 278; 1989 – 222; 2002 – 229; 2010 – 250 кеше. Башҡорттар йәшәй (2002). Башланғыс мәктәп (Балтика урта мәктәбе филиалы), фельдшер‑акушерлыҡ...

СЪЁМОВ Дмитрий Александрович

СЪЁМОВ Дмитрий Александрович (30.6.1978, Арзамас ҡ.), спортсы. Велосипед спорты б‑са Рәсәйҙең халыҡ‑ара класлы спорт мастеры (2000). “Ағиҙел” олимпия әҙерлеге үҙәге тәрбиәләнеүсеһе (Өфө; тренеры Р.Н.Латипов). Рәсәй һәм Рәсәй Ҡораллы көстәре чемп. (икеһе лә – 2001), Рәсәй чемпионаттарының көмөш (1999,...

СЧЁТЧИКТАР

СЧЁТЧИКТАР, һ а н а ғ ы с т а р, шыйыҡлыҡ, газ, электр һәм йылылыҡ энергияһы сығымдарын (тотоноуҙы) үлсәү приборҙары. С. тип ш. уҡ төрлө өлөшсәләрҙе теркәү, скважиналарға ҡорамалдар төшөрөү тәрәнлеген һәм тиҙлеген һ.б. үлсәү ҡулайламаларын атайҙар. Шыйыҡлыҡ (һыу, нефть, шыйыҡландырылған газ һ.б.) сығымдары...

СЦЕНОГРАФИЯ

 СЦЕНОГРАФИЯ, т е а т р ‑ д е к о р а ц и я с ә н ғ ә т е, декорациялар, костюмдар, яҡтылыҡ, постановка техникаһы ярҙамында спектакль образын тыуҙырыу сәнғәте. С. формалашыуы театр, драматургия, һынлы сәнғәт үҫешенә бәйле. Башҡортостанда С. барлыҡҡа килеүе 20 б. башына ҡарай. Үҙешмәкәр коллективтарҙың...

СХЕНУС

 СХЕНУС (Schoenus), күрән һымаҡтар ғаиләһенә ҡараған үҫемлек заты. 80‑дән ашыу төрө билдәле, Ер шарының уртаса һәм тропик бүлкәттәрендә таралған. Башҡортостанда тутыҡ С. үҫә. Ҡыҫҡа тамырһабаҡлы кәҫлек барлыҡҡа килтергән күп йыллыҡ үлән. Һабағы күп һанлы, цилиндр формаһында тиерлек, бейеклеге 10–30 см,...

СФАЛЕРИТ, минерал

  СФАЛЕРИТ (гр. sphaleros – ялған), я л ғ а н ц и н к, сульфидтар класы минералы, ZnS. Составына тимер (26%‑ҡа тиклем), марганец, кадмий, галлий, индий, көмөштөң һ.б. изоморф ҡушылмалары инә. Тимер миҡдары күп (марматит), аҙ (клейофан) булған һ.б. төрҙәрен айыралар. Кристалдары тетраэдр, додекаэдр...

СҮСЛЕ-ОПТИК ЭЛЕМТӘ ЛИНИЯҺЫ

СҮСЛЕ‑ОПТИК ЭЛЕМТӘ ЛИНИЯҺЫ, мәғлүмәт сигналдары кварцлы сүс яҡтылыҡ йөрөткөстәр (оптик сүстәр) буйлап тапшырылған оптик элемтә линиялары. Элемтә системаларында, кабель телевидениеһында, транспортта, производство процестарын автоматлаштырыу һ.б. өсөн файҙаланыла. Респ. 20 б. 80‑се йй. башлап оптик яҡтылыҡ...

СҮСЛЕ ҮҪЕМЛЕКТӘР

СҮСЛЕ ҮҪЕМЛЕКТӘР, механик туҡымаларында бик күп сүстәр йәки емештәрендә һәм орлоҡтарында оҙон төксәләр булған үҫемлектәр. С.ү. туҡыу сәнәғәтендә еп һәм туҡымалар (оҙон етен, мамыҡ үләне), үрелгән әйберҙәр (балан, муйыл, тал), бумалалар, һалабаш, щёткалар (йүкә), һеперткеләр (күкһәүел, селек), ҡағыҙ...

СҮПРӘБӘШМӘГЕ

СҮПРӘ БӘШМӘГЕ, аскомицеттар, базидиомицеттар һәм дейтеромицеттар класына ҡараған, типик мицелийы булмаған бер күҙәнәкле бәшмәктәрҙең йыйылма төркөмө. Яҡынса 500 төрө билдәле. Күҙәнәктәренең ҙурлығы 1‑ҙән алып 10 мкм тиклем (йышыраҡ 3—7 мкм), оҙонсаларыныҡы – 20 мкм тиклем һәм артығыраҡ. С.б. күҙәнәктәре...

СҮЛТӨП, Кушнаренко р‑нындағы ауыл

СҮЛТӨП, Б а й к а л, Кушнаренко р‑нындағы ауыл, Иҫке Ҡормаш а/с ҡарай. Район үҙәгенән К.‑Көнб. 24 км һәм Өфө т. юл ст. Т.‑Көнб. табан 82 км алыҫлыҡта Кәрәкә й. (Ҡармасан й. ҡушылдығы) буйында урынлашҡан. Халҡы: 1906 й. – 408 кеше; 1920 – 487; 1939 – 238; 1959 – 328; 1989 – 148; 2002 – 149; 2010 – 153...

СҮЛТЕ, Илеш р‑нындағы ауыл

СҮЛТЕ, Илеш р‑нындағы ауыл, Сүлте а/с үҙәге. Район үҙәгенән К. 20 км һәм Бүздәк т. юл ст. Т. табан 90 км алыҫлыҡта Баҙы й. буйында урынлашҡан. Халҡы: 1906 й. – 569 кеше; 1920 – 714; 1939 – 561; 1959 – 405; 1989 – 347; 2002 – 367; 2010 – 339 кеше. Башҡорттар йәшәй (2002). Төп мәктәп (Дөмәй урта мәктәбе...

СҮКЕҮ‑ШТАМПЛАУ ТЕХНОЛОГИЯЛАРЫ

СҮКЕҮ‑ШТАМПЛАУ ТЕХНОЛОГИЯЛАРЫ, әҙерләмәнең локаль күләмен бүлгеләп, материалдарҙы пластик деформация иҫәбенә формалаштырыу. С.‑ш.т. материалдарҙың тышҡы көстәр йоғонтоһонан емерелмәйенсә деформацияланыу үҙсәнлегенә нигеҙләнгән. Пластик формалаштырыу материалдарҙың структураһына һәм үҙсәнлектәренә ыңғай...

СҮКЕҮ

СҮКЕҮ, металдарҙы баҫым ярҙамында эшкәртеүҙең бер төрө. Сүкегәндә ҡыҙҙырылған әҙерләмәгә инструмент м‑н күп тапҡыр һуғалар, һөҙөмтәлә ул кәрәкле форма һәм үлсәмдәрҙе ала. Сүкеү инструменттары: һуҡҡыс, балта, тишкес, разгонка, ҡыҫҡыс һ.б. Машина м‑н һәм нәфис С. (ҡулдан С.) айырыла. С. технологик процесы...

СУШКО Борис Константинович

СУШКО Борис Константинович (20.6.1947, Өфө), физик. Техник ф. д‑ры (2009). СССР‑ҙың уйлап табыусыһы (1987). БДУ‑ны тамамлаған (1975). 1965 й. алып ӨПЭЗ‑дә, 1973 й. башлап БДУ‑ла (1979 й. башлап өлкән ғилми хеҙм‑р) эшләй. Фәнни эшмәкәрлеге электр оптикаһы өлкәһендәге тикшеренеүҙәргә, электрон‑ионлы технологик...

СУШКИН Пётр Петрович

СУШКИН Пётр Петрович (27.2.1868, Тула ҡ. — 17.9.1928, Кисловодск ҡ.), зоолог, орнитолог. СССР ФА академигы (1923), биология фәндәре докторы (1914), профессор (1901). Фәнни эшмәкәрлеге орнитология, зоогеография, сағыштырма анатомия, палеонтология мәсьәләләренә арналған. С. тарафынан Рәсәйҙең Европа һәм...

СУХТЕЛЕН Павел Петрович

СУХТЕЛЕН Павел Петрович (23.8. 1788, С.‑Петербург – 20.3.1833, Ырымбур ҡ.), граф, дәүләт һәм хәрби эшмәкәр. Баш штаб эргәһендәге Хәрби акад. почётлы ағзаһы (1832). Ген.‑лейтенант (1826), ген.‑адъютант (1828). 1805 й. рус‑австрий‑француз, 1806–07 йй. рус‑прусс‑француз, 1806–12 йй. рус‑төрөк, 1808–09...

СУХОРУКОВ Алексей Яковлевич

СУХОРУКОВ Алексей Яковлевич (20.7.1916, Өфө губернаһы Стәрлетамаҡ өйәҙе Преображеновка а. (БР‑ҙың Стәрлетамаҡ районы) — 20.2.1973, Салауат ҡ.), майор. Советтар Союзы Геройы (1943). 1939—40 йй. совет‑финлянд һуғышында, 1940 й. Бессарабияла һәм Төньяҡ Буковинала хәрби хәрәкәттәрҙә һәм Б.В. һуғышында ҡатнашыусы....

СУХОРУКОВ Алексей Яковлевич

СУХОРУКОВ Алексей Яковлевич (20.7.1916, Өфө губернаһы Стәрлетамаҡ өйәҙе Преображеновка а. (БР‑ҙың Стәрлетамаҡ районы) — 20.2.1973, Салауат ҡ.), майор. Советтар Союзы Геройы (1943). 1939—40 йй. совет‑финлянд һуғышында, 1940 й. Бессарабияла һәм Төньяҡ Буковинала хәрби хәрәкәттәрҙә һәм Б.В. һуғышында ҡатнашыусы....