Список материалов
ФИГУРАЛЫ ШЫУЫУ
ФИГУРАЛЫ ШЫУЫУ, спорт төрө, боҙҙа музыкаға төрлө фигуралар яһау б‑са конькиҙа ярыш. Яңғыҙ ир‑егеттәр һәм ҡатын‑ҡыҙҙар шыуыуы, парлы шыуыу, боҙҙа спорт бейеүҙәре һ.б. айырыла. Башҡортостанда Ф.ш. үҫеше 20 б. 40‑сы йй. “Динамо” физкультура‑спорт йәмғиәте эргәһендә тәүге секция (етәкс. М.П.Трифонов) асылыуға...
ФЕХТОВАНИЕ БУЙЫНСА ОЛИМПИЯ РЕЗЕРВЫ СПОРТ МӘКТӘБЕ №23
ФЕХТОВАНИЕ БУЙЫНСА ОЛИМПИЯ РЕЗЕРВЫ СПОРТ МӘКТӘБЕ №23. Өфөлә Юғары спорт оҫталығы мәктәбе базаһында эшләгән. 1996 й. фехтование б‑са ДЮСШ булараҡ асыла, 1998 й. алып фехтование б‑са 23‑сө СДЮСШОР, 2011 й. 19‑сы СДЮСШОР (ҡара: Олимпия резервы спорт мәктәбе №19) м‑н ҡушыла. Фехтование һәм паралимпия фехтованиеһы...
ФЕХТОВАНИЕ
ФЕХТОВАНИЕ (нем. fechten — алышыу, көрәшеү), рапира, ҡылыс һәм шпага м‑н ҡара‑ҡаршы көрәште үҙ эсенә алған спорт төрө. Башҡортостанда Ф. 20 б. 50‑се йй. алып үҫешә. 1959 й. Өфө йәштәр спорт мәктәбе эргәһендә (ҡара: Юғары спорт оҫталығы мәктәбе) Ф. бүлеге асыла. 1965 й. Ф. б‑са секциялар Өфө Пионерҙар...
ФЕТИШИЗМ
ФЕТИШИЗМ (фр. feјtichе – табыныу әйбере, талисман), ҡөҙрәтле көсө бар тип һаналған матди әйберҙәргә (фетиштарға) табыныу. Диндең иртә формаларына хас. Фетиш төрҙәре: таштар, ағас киҫәктәре һәм уларҙан эшләнгән һындар; хайуандың кәүҙә өлөштәре, һынташтар һ.б. Ҡайһы бер халыҡтарҙа фетиштарға рәхмәт әйтеү,...
ФЕТИСОВ Владимир Станиславович
ФЕТИСОВ Владимир Станиславович (5.7.1963, Өфө), инженер‑электрик. Техник ф. д‑ры (2006). ӨАИ‑ны тамамлаған (1986), 1989 й. алып шунда уҡ эшләй. Фәнни эшмәкәрлеге шыйыҡ дисперслы мөхиттәрҙең физик үҙсәнлектәрен үлсәү ысулдарын, сараларын өйрәнеүгә һәм уйлап табыуға, ш. уҡ пилотһыҙ осоу аппараттары өсөн...
ФЕРУЛА
ФЕРУЛА (Ferula), сатыр һымаҡтар ғаиләһенә ҡараған үҫемлек заты. 170 төрө билдәле, Евразияның һәм Африканың ҡоро һәм таулы өлкәләрендә таралған. Башҡортостанда каспий Ф. һәм татар Ф. үҫә. Моно‑ йәки поликарпик күп йыллыҡ төкһөҙ үләндәр. Һабаҡтары яңғыҙар, йыуан, ныҡ тарбаҡланған, бейеклеге 30—100 см....
ФЕРСМАН Александр Евгеньевич
ФЕРСМАН Александр Евгеньевич (27.10.1883, С.‑Петербург — 20.5.1945, Сочи ҡ.), геохимик‑минералог. СССР ФА акад. (1919; 1926—29 йй. вице‑президент), проф. (1910). Мәскәү ун‑тын тамамлаған (1907). Фәнни эшмәкәрлеге файҙалы ҡаҙылмалар минералогияһына, геохимияһына, геологияһына һ.б. арналған. Ф. тарафынан...
ФЕРОМОНДАР
ФЕРОМОНДАР, биологик актив матдәләр, хайуандарҙың махсус биҙҙәре тарафынан тирә‑яҡ мөхиткә бүлеп сығарыла һәм ш. уҡ (ҡайһы берҙә ҡәрҙәш) биол. төр заттарына хас холоҡто йәки үҫеш процесын барлыҡҡа килтерә. Енес (аттрактанттар һәм афродизиактар; күберәк өйрәнелгән), аҙыҡ, агрегацион, хәүеф, эҙ, соц....
ФЕРМЕНТТАР
ФЕРМЕНТТАР (лат. Fermentum — әсетке), э н з и м д а р, тере организмдарҙың үҙенсәлекле аҡһымдары, биол. катализатор булып торалар. Фермент әүҙемлегенә ш. уҡ РНК эйә. Ябай (аминокислоталарҙан тора) һәм ҡатмарлы, ш. уҡ үҙгәрешһеҙ (күҙәнәктәрҙә даими синтезлана) һәм индукцияланыусы Ф. (уларҙың биосинтезы...
ФЕРИН Михаил Алексеевич
ФЕРИН Михаил Алексеевич (14.12. 1907, Тверь губ. Торжок ҡ. — 29.7. 1979, Өфө), хужалыҡ эшмәкәре. Техник ф. канд. (1947). Соц. Хеҙмәт Геройы (1957). РСФСР‑ҙың (1968) һәм БАССР‑ҙың (1958) атҡ. фән һәм техника эшмәкәре, СССР‑ҙың почётлы мотор эшләүсеһе (1985). Мәскәү ҡорос ин‑тын тамамлаған (1935). 1924—31...
ФЕРАПОНТОВ Владимир Петрович
ФЕРАПОНТОВ Владимир Петрович (12.6.1909, Бәләбәй ҡ. — 18.11.1943, Украина ССР‑ының Ерковцы а. ерләнгән), Советтар Союзы Геройы (1943). Б.В. һуғышында ҡатнашыусы. 1929—37 йй. Дәүләкән р‑ны халыҡ мәғарифы бүлеге инспекторы, 1941—43 йй. Бәләбәйҙең 1‑се һәм Дәүләкән ҡ. 2‑се урта мәктәптәре директоры. 1943...
ФЕОФИЛАКТОВ Владимир Иванович
ФЕОФИЛАКТОВ Владимир Иванович (13.9.1937, Силәбе ҡ.), инженер‑механик. Техник ф. д‑ры (1992), проф. (1994). Силәбе политехник ин‑тын тамамлағандан һуң (1959) “Академик В.П.Макеев исемендәге конструкторҙар бюроһы” Дәүләт ракета үҙәгендә эшләй: 1970 й. алып бүлек нач., 1986 й. — ген. конструктор урынбаҫары,...
ФЕОФИЛ
ФЕОФИЛ (донъяуи исеме Татарский Феодор; 21.1.1767, Белгород губ. Двуречная биҫтәһе — 14.11.1830, Харьков ҡ.), дин әһеле, Ырымбур һәм Өфө епискобы (1819—23). Архиепископ (1826), архимандрит (1804). Монахлыҡ ҡабул иткән (1803). Харьков коллегиумын тамамлаған (1789). 1803 й. алып дини уҡыу йорттарында...
ФЕОДОСИЙ
ФЕОДОСИЙ (донъяуи исеме Погорский Дмитрий Михайлович; 19.10. 1909, Киев губ. Брусилово а. — 3.5.1975, Өфө, 1996 й. Пенза ҡ. күсереп ерләнгән), дин әһеле, Өфө һәм Стәрлетамаҡ архиепискобы (1973—75). Дини тәғлимәт канд. (1956). Архиепископ (1964), архимандрит (1957). Монахлыҡ ҡабул иткән (1957). Мәскәү...
ФЕНЧЕНКО Николай Григорьевич
ФЕНЧЕНКО Николай Григорьевич (5.11.1939, Украина ССР‑ы Енковцы а.), зоотехник. А.х. ф. д‑ры (1992). РФ‑тың атҡ. фән эшмәкәре (2006), БАССР‑ҙың атҡ. а.х. хеҙм‑ре (1990), РСФСР‑ҙың а.х. отличнигы (1985), РСФСР‑ҙың почётлы юғары проф. белем биреү хеҙм‑ре (1988). БАХИ‑ны тамамлағандан һуң (1966) шунда уҡ...
ФЕНХЕЛЬ
ФЕНХЕЛЬ (Foeniculum), сатыр һымаҡтар ғаиләһенә ҡараған үҫемлек заты. 4—5 төрө билдәле, Африкала, Көньяҡ һәм Көньяҡ‑Көнсығыш Европала, Көньяҡ‑Көнбайыш һәм Урта Азияла таралған. Башҡортостанда ябай Ф. үҫтерелә. Ике йәки күп йыллыҡ үҙенсәлекле еҫе һәм тәме булған, орсоҡ формаһындағы итләс тамырлы күгелйем...
ФЕНОЛОГИЯ
ФЕНОЛОГИЯ (гр. phainomenа — күренеш һәм ...логия), тәбиғәт миҙгелдәрендәге күренештәр, уларҙың башланыу ваҡыты һәм был ваҡытты билдәләгән сәбәптәр т‑дағы фән. Термин фәнгә Ш.Морран тарафынан индерелә (1853). Дөйөм, шәхси, фәнни, ғәмәли Ф.; йәнһеҙ тәбиғәт (метеорологик һәм гидрологик күренештәр), биофенология...
ФЕНОЛДАР
ФЕНОЛДАР, молекулаларында ароматлы ҡулса атомдары м‑н бәйләнгән бер йәки бер нисә гидроксил төркөм булған ароматик берләшмәләр. Гидроксил төркөм һаны б‑са бер‑ (фенол, крезол, ксиленол), ике‑ (пирокатехин, резорцин, гидрохинон), өс‑ (пирогаллол, флороглюцин, оксигидрохинон) һәм күп атомлыларға бүленә....
ФЕНОЛ‑ФОРМАЛЬДЕГИД ЫҪМАЛАЛАРЫ
ФЕНОЛ‑ФОРМАЛЬДЕГИД ЫҪМАЛАЛАРЫ, фенолдың формальдегид м‑н поликонденсацияһының олигомер продукттары, уларҙың ҡатыуы һөҙөмтәһендә ҡораулы полимерҙар барлыҡҡа килә. Синтез ысулына (катализатор тибы, компоненттарҙың нисбәте һ.б.) бәйле резол (термореактив) һәм яңы лак (термопласт, ҡатырғыс булғанда термореактивҡа...
ФЕНИНА Эвелина Павловна
ФЕНИНА Эвелина Павловна (10.11. 1929, Троицк ҡ. — 28.6.2014, Өфө), сәнғәт ғилеме белгесе. БАССР‑ҙың атҡ. сәнғәт эшмәкәре (1979). Рәссамдар союзы ағзаһы (1961). Ленинград ун‑тын тамамлағандан һуң (1953) БДХМ‑да эшләй (1957 й. алып өлкән ғилми хеҙм‑р). 1976—2011 йй. БДПУ‑ла уҡыта. Фәнни эшмәкәрлеге Нестеров...
