Для авторизации на текущем портале в Вашем профиле ЕСИА должно быть заполнено поле "Электронная почта"

Инергə
Төбәк интерактив энциклопедик портал «Башҡортостан»
Башҡортостан Республикаһы Фәндәр академияһы Башҡортостан Республикаһы “Башҡорт энциклопедияһы” дәүләт автономиялы фән учреждениеһы

Список материалов

Наименование статьи
Содержание статьи
Автор
Рубрикатор
Шәхестәр
Энциклопедии
Яңынан эҙләргә

ШЫРШЫ‑ТАРТЫШ, Кушнаренко р‑нындағы ауыл

ШЫРШЫ‑ТАРТЫШ, Кушнаренко р‑нындағы ауыл, Ҡарасайылға а/с ҡарай. Район үҙәгенән Т.‑Көнб. 17 км һәм Өфө т. юл ст. Т.‑Көнб. табан 75 км алыҫлыҡта Һарыш й. (Сәрмәсән й. ҡушылдығы) буйында урынлашҡан. Халҡы: 1906 й. — 821 кеше; 1920 — 896; 1939 — 757; 1959 — 554; 1989 — 396; 2002 — 410; 2010 — 366 кеше....

ШЫРШЫ

ШЫРШЫ (Picea), ҡарағай һымаҡтар ғаиләһенә ҡараған үҫемлектәр заты. Төрлө мәғлүмәттәр б‑са 35‑тән алып 50‑гә ти­клем төрө билдәле, Евразияның һәм Төньяҡ Американың уртаса бүлкәтендә таралған. Башҡортостанда себер Ш. үҫә. 250— 500 йәшкә еткән күләгәгә сыҙамлы мәңге йәшел ылыҫлы ағас. Сатыры конус һымаҡ,...

ШЫРТҮЛӘН

ШЫРТҮЛӘН (Setaria), ҡыяҡлылар ғаиләһенә ҡараған үҫемлектәр заты. 120‑нән ашыу төрө билдәле, ер шарының тропик, субтропик, һирәк осраҡта уртаса бүлкәттәрендә таралған. Башҡортостанда буҙ Ш. һәм йәшел Ш. үҫә. Бер йыллыҡ үләндәр. Сәскәлек аҫтындағы һабаҡтары бер аҙ ҡытыршы, төҙ, бейеклеге 5— 60 см. Япраҡтары...

ШЫРЛЫҠ, Благовар р‑нындағы ауыл

ШЫРЛЫҠ, Благовар р‑нындағы ауыл, Яныш а/с үҙәге. Район үҙәгенән Т.‑Көнс. 30 км һәм Благовар т. юл ст. Т.‑Көнс. табан 60 км алыҫлыҡта Ҡаҙанкүл й. (Ҡармасан й. басс.) буйында урынлашҡан. Халҡы: 1906 й.– 767 кеше; 1920 — 1293; 1939 — 961; 1959 — 694; 1989 — 506; 2002 – 489; 2010 — 506 кеше. Башҡорттар,...

ШЫМАМОРОНДАР

ШЫМАМОРОНДАР (Eptesicus), ярғанаттар отрядының шымаморондар ғаиләһенә ҡараған имеҙеүселәр заты. 17 төрө билдәле. Евразияла, Төньяҡ һәм Көньяҡ Америкала, Африкала таралған. БР‑ҙа 2 төрө осрай. Төн Ш. кәүҙә оҙонлоғо 6,4— 7,5 см, ауырлығы 15—30 г, ҡанаттары киң, ҡанат йәйеме 32—38 см. Мороно ҡуңыр йәки...

ШЫМА ҠУРАЙ

ШЫМА ҠУРАЙ (Angelica), сатыр һымаҡтар ғаиләһенә ҡараған үҫемлектәр заты. Яҡынса 50 (башҡа мәғлүмәттәр б‑са, 80) төрө билдәле, Төньяҡ ярымшарҙа һәм Яңы Зеландияла таралған. Башҡортостанда 3 төрө үҫә: дарыулы Ш.ҡ., йәки айыу көпшәһе, урман Ш.ҡ., һаҙ Ш.ҡ. Ике йәки күп йыллыҡ үләндәр. Һабаҡтары төҙ, йыуан,...

ШЫМА КҮРӘН

ШЫМА КҮРӘН (Juncus), шыма күрән һымаҡтар ғаиләһенә ҡараған үҫемлектәр заты. 250‑нән ашыу төрө билдәле, баш­лыса ике ярымшарҙың да уртаса бүлкәттәрендә, ш. уҡ бейек тау тропиктарында һәм субтропиктарында таралған. Башҡортостанда 13 төрө үҫә: альп Ш.к., быуынлы Ш.к., ҡара Ш.к., өймәксәскә Ш.к., әрмәнде...

ШЫЛТЫРАУЫҠ

ШЫЛТЫРАУЫҠ (Rhinanthus), һаҫығүлән һымаҡтар ғаиләһенә ҡараған үҫемлектәр заты. Яҡынса 50 төрө билдәле, Төньяҡ ярымшарҙың уртаса бүлкәтендә таралған. Башҡортостанда 4 төрө үҫә. Бер йыллыҡ ярымпаразит үләндәр. Һабаҡтары ябай йәки бер аҙ тарбаҡлы, яланғас тиерлек йәки бер аҙ төклө, ҡуйы ҡуңыр һыҙыҡлы,...

ШЫЛВА ЗАВОДЫ

ШЫЛВА ЗАВОДЫ, Б о р о в е ц к з а в о д ы, 1731 й. Шылва й. (Кама й. ҡушылдығы) буйында И.Е.Небогатов тарафынан баҡыр иретеү заводы булараҡ нигеҙ һалына, 1749 й. завод өсөн ерҙәр Ҡазан даруғаһы Ҫарылы‑Мең улусы башҡорттарынан ҡуртымға алына. Хужалары: Небогатовтар, 1755 й. алып К.И.Небогатов һәм П.Л.Красильников...

ШЫҠТЫМ

ШЫҠТЫМ, п и о н (Paeonia), шыҡтым һымаҡтар ғаиләһенә ҡараған үҫемлектәр заты. Яҡынса 40 төрө билдәле, күбеһенсә Евразияның, Төньяҡ Американың уртаса һәм субтропик бүлкәттәрендә таралған. Башҡортостанда янтайыусан Ш. һәм дала Ш. үҫә. Тарбаҡлы тамырһабаҡлы һәм ҡеүәтле тамырлы күп йыллыҡ үләндәр. Һабаҡтары...

ШЫЙЫҠ КРИСТАЛЛЫ ПРИБОРҘАР

ШЫЙЫҠ КРИСТАЛЛЫ ПРИБОРҘАР, шыйыҡ кристалдар нигеҙендә эшләнгән электрон приборҙар. Һанлы, хәреф­һанлы (сегментлы, пакетлы һәм матрица‑нөктәле) һәм мнемоник Ш.к.п. айырыла. Улар шыйыҡ кристалдарҙың тышҡы тәьҫирҙәр йоғонтоһонда оптик күрһәткестәрҙе (йотолоу, сағылыу, сәселеү коэф., һыныу күрһәткесе, мөйөшләтә...

ШЫЙЫҠ КРИСТАЛДАР

ШЫЙЫҠ КРИСТАЛДАР, үҙсәнлектәре шыйыҡлыҡтарҙыҡы (ағыусанлыҡ) һәм ҡаты кристалдарҙыҡы кеүек (үҙсәнлектәрҙең анизотропияһы) булған ҡайһы бер органик матдәләр. Шыйыҡ кристалл торошо молекулалары пластинка, таяҡса йәки диск формаһында булған матдәләргә хас. Термотроп (билдәле т‑ра интервалында барлыҡҡа килә:...

ШЫҒАНАЙ БОРСАҠОВ

ШЫҒАНАЙ БОРСАҠОВ, мәғдән эҙләүсе (ҡара: Мәғдән белгестәре һәм мәғдән эҙләүселәр). Себер даруғаһы Көҙәй улу­сы Шығанай а. (хәҙ. БР‑ҙың Салауат р‑ны) башҡорто. Шул уҡ улус старшинаһы. Башҡорт ихтилалдарын (1735—40) баҫ­тырыуҙа ҡатнашыусы. 1735—40 йй. ихтилал барышында Төлкөсура Алдағоловты әсиргә алыуҙа...

ШЫҒАЙ, Белорет р‑нындағы ауыл

ШЫҒАЙ, Белорет р‑нындағы ауыл, Шығай а/с ҡарай. Район үҙәгенән К.‑Көнб. 40 км һәм Белорет т. юл ст. К.‑Көнб. табан 34 км алыҫлыҡта урынлашҡан. Халҡы: 1900 й. — 703 кеше; 1920 — 849; 1939 — 511; 1959 — 491; 1989 — 581; 2002 — 599; 2010 — 571 кеше. Башҡорттар йәшәй (2002). Урта мәктәп, балалар баҡсаһы,...

ШҮРӘЛЕ

ШҮРӘЛЕ, башҡорт мифологияһында яуыз зат. Хөрәфәти хикәйәләр персонажы. Оҙон бармаҡлы һәм осло баҡыр тырнаҡлы, мөгөҙө булған кеше йәки һары сәсле, һәлберәп торған түшле һәм үксәһе алға ҡараған ҡатын‑ҡыҙ сүрәтендә, ҡайһы ваҡыт бү­рәнә, ағас рәүешендә күренә. Шырлыҡтарҙа, тауҙарҙа, йылға ярҙарында йәшәй....

ШҮЛКӘ, Баймаҡ р‑нындағы утар

ШҮЛКӘ, К о м м у н а р, Баймаҡ р‑нындағы утар, 1‑се Этҡол а/с ҡарай. Район үҙәгенән Т.‑Көнб. 46 км һәм Сибай т. юл ст. Көнс. табан 91 км алыҫлыҡта Шүлкә й. (Ялан Йылайыры й. ҡушылдығы) буйында урынлашҡан. Халҡы: 1900 й. – 200 ке­ше; 1920 — 191; 1939 — 87; 1959 — 228; 1989 — 248; 2002 — 235; 2010 — 181...

ШҮЛГӘНТАШ, археологик ҡомартҡы

ШҮЛГӘНТАШ, яңы палеолитҡа ҡараған археологик ҡомартҡы. Б.э.т. 16—14 бб. ҡарай. Шүлгәнташ ҡурсаулығы территорияһында Шүлгәнташ мәмерйәһендә урынлашҡан. 1959 й. А.В.Рюмин асҡан, 1961—78 йй. О.Н.Бадер, 1982—91 йй. В.Е.Щелинский, 2004—05 йй. Т.И.Щербакова, Ю.С.Ляхницкий, А.К.Солодейников, 2008 й. Ю.С.Ляхницкий,...

ШҮЛГӘНТАШ ҠУРСАУЛЫҒЫ

ШҮЛГӘНТАШ ҠУРСАУЛЫҒЫ. 1986 й. киң япраҡлы Европа урмандары зонаһының тәбиғәт һәм ландшафт комплексын һаҡлап алып ҡалыу, үҫемлектәрҙең һирәк төрҙәрен һәм хайуандарҙың һирәк төрҙәрен һаҡлау маҡсатында Башҡорт ҡурсаулығының Ағиҙел буйы филиалы нигеҙендә ойошторола. Бөрйән р‑ны сиктәрендәге Ағиҙел һәм Нөгөш...

ШҮЛГӘНТАШ

ШҮЛГӘНТАШ, Ағиҙел мәмерйәһе, Көньяҡ Уралдағы иң ҙур мәмерйә, тәбиғәт ҡомартҡыһы (1965—2014). Бөрйән р‑ны Ғәҙелгәрәй а. көньяҡ‑көнсығышҡа табан 5 км алыҫлыҡта Ағиҙел й. үҙәненең уң битләүендәге Шүлгәнташ ҡурсаулығы терр‑яһында урынлашҡан. Карст мәмерйәһе, визе ярусы эзбизташтарында барлыҡҡа килгән. Төньяҡ,...

ШҮЛГӘН, образ

ШҮЛГӘН, башҡорт мифологияһы образы. “Урал батыр” эпосында Йәнбирҙе м‑н Йәнбикәнең (ҡара: Тәү ата-баба) өлкән улы, Урал батырҙың антагонисы. Был кешеләр йыһан тәңреләре Самрау, Ҡояш, Ай, Һомай кеүек үлемһеҙ була. Урта донъяла изге йола хакимлыҡ иткән: Йәнбирҙе м‑н Йәнбикә үҙҙәре һунарҙа үлтергән иркәк...