Для авторизации на текущем портале в Вашем профиле ЕСИА должно быть заполнено поле "Электронная почта"

Инергə
Төбәк интерактив энциклопедик портал «Башҡортостан»
Башҡортостан Республикаһы Фәндәр академияһы Башҡортостан Республикаһы “Башҡорт энциклопедияһы” дәүләт автономиялы фән учреждениеһы

Список материалов

Наименование статьи
Содержание статьи
Автор
Рубрикатор
Шәхестәр
Энциклопедии
Яңынан эҙләргә

ЭТАЛА ҠАҘ

ЭТАЛА ҠАҘ (Rufibrenta ruficollis), ҡаҙ һымаҡтар отрядының өйрәктәр ғаиләһенә ҡараған ҡош. Гыдан, Таймыр, Ямал ярымутрауҙарының тундраларында таралған. Күсәр ҡош. Кәүҙә оҙонлоғо 53—56 см, ауырлығы 1 1,7 кг, ҡанат йәйеме 116—135 см. Ҡауырһыны сағыу төҫтә: маңлайы, башының һәм муйынының өҫкө яғы, арҡаһы,...

ЭТ ЭСӘГЕ ҺЫМАҠТАР

ЭТ ЭСӘГЕ ҺЫМАҠТАР, сырмалсыҡтар (Convolvulaceae), ике өлөшлөләр ғаиләһе. 50‑нән ашыу заты, 1500 төрө билдәле, башлыса Азияның, Американың һәм Африканың тропик һәм субтропик бүлкәттәрендә, һирәгерәк ике ярымшарҙың да уртаса бүлкәтендә таралған. Үләндәр, һирәк осраҡта ҡыуаҡлыҡтар йәки ҙур булмаған ағастар;...

ЭТ ЭСӘГЕ

ЭТ ЭСӘГЕ, с ы р м а л с ы ҡ (Convolvulus), эт эсәге һымаҡтар ғаиләһенә ҡараған үҫемлек заты. Яҡынса 250 төрө билдәле, ике ярымшарҙың да уртаса бүлкәтендә таралған. Башҡортостанда баҫыу Э.э. үҫә. Күп йыллыҡ үлән. Тамыр системаһы тупраҡҡа 2 м тиклем тәрәнлеккә үтеп инә, үҫемлек тамырҙарының дөйөм оҙонлоғо...

ЭТ МУЙЫЛЫ

ЭТ МУЙЫЛЫ (Frangula), эт муйылы һымаҡтар ғаиләһенә ҡараған үҫемлектәр заты. Яҡынса 50 төрө билдәле, Евразияның, Төньяҡ Американың һәм Африканың субтропик, уртаса бүлкәттәрендә таралған. Башҡортостанда ерек рәүешле, йәки мурт Э.м. үҫә. Япраҡ ҡойоусы ҡыуаҡлыҡ йәки ағас, бейеклеге 1,5 — 7 м, шыма, ҡара...

ЭТ ҠАҠЫҺЫ

ЭТ ҠАҠЫҺЫ (Sisymbrium), әүернә һымаҡтар ғаиләһенә ҡараған үҫемлектәр заты. Яҡынса 90 төрө билдәле, Төньяҡ ярымшарҙың уртаса бүлкәтендә таралған. Башҡортостанда 6 төрө үҫә: бейек Э.ҡ., дарыулы Э.ҡ., иҙел Э.ҡ., Лёзель Э.ҡ., төҙ Э.ҡ., төрләнсек Э.ҡ. Бер, ике һәм күп йыллыҡ үлән кеүек үҫемлектәр. Һабаҡтары...

ЭТ ДЕГӘНӘГЕ

ЭТ ДЕГӘНӘГЕ, һ ы р л а н (Bidens), астра һымаҡтар ғаиләһенә ҡараған үҫемлектәр заты. Яҡынса 250 төрө билдәле, ике ярымшарҙың да тропик, субтропик һәм уртаса бүлкәттәрендә таралған. Башҡортостанда 3 төрө үҫә. Бер йыллыҡ үләндәр. Һабаҡтары төҙ, тарбаҡлы йәки ябай. Япраҡтары ҡапма‑ҡаршы теҙелгән (өҫкөләре...

ЭҪЕМ, йылға, Ағиҙел й. ҡуш

ЭҪЕМ, йылға, Ағиҙел й. уң ҡушылдығы. Силәбе өлк. Амшар һыртының төньяҡ битләүенән башлана. Силәбе өлк. буйлап көньяҡ‑көнсығыштан төньяҡ‑көнбайышҡа ҡарай аға, Әшә й. тамағынан — БР‑ҙың Иглин р‑ны, Ләмәҙ й. тамағынан — Иглин һәм Архангел р‑ндары сиге, Инйәр й. тамағынан Иглин һәм Ҡырмыҫҡалы р‑ндары буйлап...

ЭҪЕМ, Иглин р‑нындағы ауыл

ЭҪЕМ, А л е к с е е в к а, Н о в и к о в к а, Иглин р‑нындағы ауыл, Ауструм а/с ҡарай. Район үҙәгенән К.‑Көнс. 42 км һәм Таутөмән т. Юл ст. К.‑Көнс. табан 19 км алыҫлыҡта урынлашҡан. Халҡы: 1906 й. — 154 кеше; 1920 — 279; 1939 — 465; 1959 — 431; 1989 — 99; 2002 — 114; 2010 — 82 кеше. Белорустар йәшәй...

ЭҪЕМ ЗАВОДТАРЫ

ЭҪЕМ ЗАВОДТАРЫ, Себер даруғаһының Шайтан‑Көҙәй улусы башҡорттарынан һатып алынған ерҙәрҙә Эҫем й. буйында нигеҙ һалына, Үрге Эҫем суйын иретеү һәм тимер етештереү з‑ды 1759 й. И.Б. Твердышев (ҡара: Твердышевтар) һәм И.С.Мясников (ҡара: Мясниковтар), Түб. Эҫем тимер етештереү з‑ды 1782 й. Я.Б.Твердышев...

ЭСТРАДА МУЗЫКАҺЫ

ЭСТРАДА МУЗЫКАҺЫ, киң аудиторияға күңел асыу өсөн тәғәйенләнгән музыка сәнғәте төрө. Башҡортостанда эстрада мәҙәниәте формалашыуына урындағы артистарҙың һәм танылған йырсыларҙың, инструменталистарҙың, драма труппаларының концерттары, Волковтар, Пекарскийҙар, Тимашевтар һ.б. имениеларында крепостной...

ЭСТОНИЯ

ЭСТОНИЯ, Эстон Республикаһы, Көнсығыш Европала, Балтик буйында урынлашҡан дәүләт. Майҙаны — 43,5 мең км2. Баш ҡалаһы — Таллин. Дәүләт башлығы — президент. Халҡы — 1,3 млн кеше (2016): эстондар, урыҫтар, украиндар, белорустар һ.б.; 112 башҡорт йәшәй (2011). Рәсми тел — эстон теле. Диндарҙарҙың күпселеге...

ЭСТЕТИКА

ЭСТЕТИКА (гр. aisthētikos — һиҙемле), кешенең донъяны эстетик үҙләштереүенең дөйөм законлыҡтары, матурлыҡ ҡануны б‑са ижадтың асылы һәм формалары т‑дағы философия фәне. Э. термины тәүге тапҡыр 18 б. уртаһында нем. философы А.Г.Баумгартен тарафынан индерелә. Э. структураһында Э. теорияһы һәм тарихы,...

ЭССЕН Пётр Кириллович

ЭССЕН Пётр Кириллович (11.8.1772—23.9.1844, С.‑Петербург, Орёл губ. ерләнгән), дәүләт эшмәкәре. Инфантериянан генерал (1819). Граф (1833). А.В.Суворовтың 1799 й. Швейцария походында, 1806—07 йй. рус‑прусс‑француз һуғышында, 1806—12 йй. рус‑төрөк, 1812 й. Ватан һуғыштарында, рус армияһының 1813—14 йй....

ЭССЕ

ЭССЕ (фр. essai), ниндәй ҙә булһа бер күренешкә авторҙың шәхси күҙаллауын сағылдырған һәм баштан уҡ уны тулыһынса аңлатыуға дәғүә итмәгән бәләкәй күләмле һәм ирекле композициялы проза әҫәре. Эссеистика синкретизмға тартыла (асылда художестволы башланғыстар публицистик һәм фәлс. башланғыстар м‑н ҡушыла);...

ЭСКЕ ЯНЫУЛЫ ДВИГАТЕЛДӘР

ЭСКЕ ЯНЫУЛЫ ДВИГАТЕЛДӘР, яғыулыҡты яндырған һәм йылылыҡ энергияһының бер өлөшөн механик энергияға үҙгәрткән йылылыҡ двигателе. Ҡулланылған яғыулыҡ төрө б‑са шыйыҡлыҡ һәм газ; эш циклы б‑са — өҙлөкһөҙ эшләгән, ике һәм дүрт тактлы һ.б.; энергия үҙгәртеү принцибы б‑са — тура реакциялы (реактив), роторлы...

ЭСКЕ ЭШТӘР МИНИСТРЛЫҒЫ МУЗЕЙЫ

ЭСКЕ ЭШТӘР МИНИСТРЛЫҒЫ МУЗЕЙЫ. Өфөлә урынлашҡан. 1982 й. БР б‑са ЭЭМ‑дың Милиция музейы булараҡ ойошторола, 2011 й. алып БР б‑са ЭЭМ музейы. БР ҡалаларында һәм райондарында 79 филиалы бар (2013). Музей фондына 1,5 меңдән ашыу һаҡлау берәмеге, ш. иҫ. 1905 й. башлап формалы кейем, Бөйөк Ватан һуғышы ваҡытындағы...

ЭСКАДРИЛЬЯЛАР

ЭСКАДРИЛЬЯЛАР (фр. escadrille), 1) авиацияның бер типтағы самолёт отрядтары йәки бер нисә звенонан (10—24 хәрби берәмек) торған төп тактик подразделениеһы; 2) ҡайһы бер сит ил Ҡораллы көстәренең ракета (зенит‑ракета) подразделениеһы. Бөйөк Ватан һуғышы йылдарында Э. халыҡтың үҙ ирке м‑н индерелгән аҡсалата...

ЭСЕРҘАР, ҡара: Социал революционерҙар партияһы.

ЭСЕРҘАР, ҡара: Социал‑революционерҙар партияһы. 

ЭСӘКТӘРҘЕҢ ҮТКӘРМӘҮСӘНЛЕГЕ

ЭСӘКТӘРҘЕҢ ҮТКӘРМӘҮСӘНЛЕГЕ, и л е у с, эсәктәрҙәге тупланманың хәрәкәте туҡталыуға бәйле киҫкен хирургик ауырыу. Механик (странгуляцион, обтурацион һәм ҡат­наш) һәм функциональ (спастик һәм паралитик) Э.ү. айырыла. Кешелә Э.ү. Симптомдары: газдар һәм оло ярауҙың туҡталыуы, ҡорһаҡта ҡатыу алыу рәүешендәге...

ЭСӘКҠЫУЫШЛЫЛАР

ЭСӘКҠЫУЫШЛЫЛАР, с а ҡ ҡ ы с т а р (Coelenterata), умыртҡаһыҙҙар тибы. 3 класы, яҡынса 9 мең төрө билдәле, бөтә Ер шары буйлап таралған. БР‑ҙа гидроид һымаҡтар кла­сына ҡараған 2 төр асыҡлана. Күп күҙәнәкле, яңғыҙ йәки колониаль, күбеһенсә диңгеҙ хайуандары. Кәүҙәһе бер нисә мм алып 30 м тиклем, күҙәнәктәрҙең...