Для авторизации на текущем портале в Вашем профиле ЕСИА должно быть заполнено поле "Электронная почта"

Инергə
Төбәк интерактив энциклопедик портал «Башҡортостан»
Башҡортостан Республикаһы Фәндәр академияһы Башҡортостан Республикаһы “Башҡорт энциклопедияһы” дәүләт автономиялы фән учреждениеһы

Список материалов

Наименование статьи
Содержание статьи
Автор
Рубрикатор
Шәхестәр
Энциклопедии
Яңынан эҙләргә

ЭОС

ЭОС, гибрид клевер сорты. 2005 й. И.П.Леонтьев, А.Л.Золотов, А.Д. Карасов [Балаҡатай р‑нының “Карасов А.Д.” крәҫтиән (фермер) хужалығы] тарафынан ҡырағай популяцияларҙан күпләп һайлап алыу ысулы м‑н сығарыла. Һабағының бейеклеге 50—60 см, төҙ, 6—7 быуын араһы бар, бер аҙ тарбаҡлы. 35—40%‑ын япраҡ ҡаплаған....

ЭҢЕР ЯРҒАНАТЫ

ЭҢЕР ЯРҒАНАТЫ (Nyctalus leisleri), ярғанаттар отрядының шымаморон ярғанаттар ғаиләһенә ҡараған имеҙеүсе. Көнбайыш, Үҙәк, Көнсығыш Европала, Төньяҡ Африкала, Кавказда һәм төньяҡ‑көнбайыш Гималайҙа таралған. Кәүҙә оҙонлоғо 5—7,2 см, ауырлығы 12—20 г. Йөнө оҙон, ҡуйы, арҡаһында ерәнһыу‑көрән, ҡорһағында...

ЭҢЕР МИЛӘҮШӘҺЕ

ЭҢЕР МИЛӘҮШӘҺЕ, аймиләүш ә, төн миләүшәһе (Hesperis), әүернә һымаҡтар ғаиләһенә ҡараған үҫемлектәр заты. Яҡынса 30 төрө билдәле, Урта диңгеҙ буйында, Көнсығыш Европала, Урта һәм Көнбайыш Азияла таралған. Башҡортостанда себер Э.м. үҫә. Ҡуйы төклө ике йыллыҡ үлән. Һабағы төҙ, өҫкө өлөшөндә тарбаҡлы, бейеклеге...

ЭНЦИКЛОПЕДИЯЛАР

ЭНЦИКЛОПЕДИЯЛАР (фр. encyclopedie), фәнни, фәнни‑популяр йәки популяр белешмә баҫмалары. Э. системаға һалынған белем йыйылмаһы булып тора, алфавит, тематик йәки алфавит‑тематик тәртиптә урынлашҡан ҡыҫҡа мәҡәләләр рәүешендә бирелгән фән һәм ғәмәли эшмәкәрлектең айырым йәки бөтә тармаҡтары б‑са төп мәғлүмәттәрҙе...

ЭНЦЕФАЛИТ

ЭНЦЕФАЛИТ (гр. enkе— phalos баш мейеһе), баш мейеһенең шеш ауырыуы. Патологик процестың урыны б‑са полиоэнцефалит (баш мейеһе ҡабығының һоро матдәһендә йәки олон өлөшөндә), лейкоэнцефалит (мейенең аҡ матдәһендә), панэнцефалит (аҡ һәм һоро матдәләрҙә), менингоэнцефалит (шешеүҙең мейе матдәһенән шекәрәгә...

ЭНТОМОЛОГИЯ

ЭНТОМОЛОГИЯ (грек телендәге éntoma — бөжәктәр һәм ...логия), зоологияның бөжәктәрҙе өйрәнгән бүлеге. Дөйөм (бөжәктәрҙең төҙөлөшөн һәм йәшәү эшмәкәрлеген, индивидуаль үҫешен, эволюцияһын, формалар төрлөлөгөн тикшерә) һәм ғәмәли (ауыл хужалығы һәм урман культуралары ҡоротҡостары, паразиттар, инфекцион...

ЭНТОМОЛОГИК ЕЛЕМ

ЭНТОМОЛОГИК ЕЛЕМ, йәбешкәк шыйыҡ елемдәрҙең бер төрө, иҫәпләү һәм идентификациялау маҡсатында культуралы үҫемлектәрҙең ҡоротҡос бөжәктәрен тотоу һәм теркәү өсөн файҙаланыла. Бөжәк тотоу елемдәренең нигеҙе сифатында сайыр, терпендар, нефть ыҫмалалары, тәбиғи ыҫмалалар һ.б. йәбешкәк материалдар ҡулланыла....

ЭНТОДОН

ЭНТОДОН (Entodon), энтодондар ғаиләһенә ҡараған мүк һымаҡтар заты. Яҡынса 100 төрө билдәле, күбеһенсә ике ярымшарҙың да уртаса һәм субтропик бүлкәттәрендә таралған. Башҡортостанда һомғол Э. һәм Шлейхер Э. үҫә. Йәшел йәки һары‑йәшел төҫтәге кәүшәк ялтыр кәҫлектәр барлыҡҡа килтергән күп йыллыҡ бер, һирәк...

ЭНЕРГОРЕСУРСТАРҘЫ КҮСЕРЕҮ ПРОБЛЕМАЛАРЫ ИНСТИТУТЫ

ЭНЕРГОРЕСУРСТАРҘЫ КҮСЕРЕҮ ПРОБЛЕМАЛАРЫ ИНСТИТУТЫ, ДУП. 1959 й. Өфөлә Башҡ‑н нефть эшкәртеү ҒТИ‑ның нефтте күсереү һәм һаҡлау бүлеге нигеҙендә Нефтте һаҡлау һәм күсереү ҒТИ булараҡ асыла, 1970 й. башлап Бөтә Союз нефть һәм нефть продукттарын йыйыу, әҙерләү һәм күсереү ҒТИ, 1992 й. хәҙ. статусын ала (БР...

ЭНЕРГИЯ ҮҘГӘРТКЕСТӘРЕ

ЭНЕРГИЯ ҮҘГӘРТКЕСТӘРЕ, энергияның бер төрөн энергияның икенсе төрөнә үҙгәрткән техник ҡоролмалар. Механик энергияны электр энергияһына һәм киреһенсә үҙгәртеү электр машиналары, йылылыҡ энергияһын механик энергияға — поршенлы йәки роторлы ысул (мәҫ., йылылыҡ электростанцияларының газ һәм пар турбиналары),...

ЭНЕРГЕТИКА ҠУЛАЙЛАМАЛАРЫ

ЭНЕРГЕТИКА ҠУЛАЙЛАМАЛАРЫ, электр энергияһын етештереү йәки үҙгәртеү, тапшырыу, туплау һәм бүлеү өсөн тәғәйенләнгән ҡорамалдар һәм ҡоролмалар комплексы. Төҙөлөшө һәм эшләү принцибы б‑са газ һәм пар турбиналы, пар‑газ, ел энергияһы, тулҡын, газ поршенлы, дизель, Ҡояш, ядро һәм пар винты машинаһы, яғыулыҡ...

ЭНЕРГЕТИКА ҠОРОЛМАЛАРЫ

ЭНЕРГЕТИКА ҠОРОЛМАЛАРЫ, энергетика объекттары (электростанциялар, ҡаҙанлыҡтар, подстанциялар, электр энергияһы тапшырыу линиялары, йылылыҡ һәм газ селтәрҙәре) комплексындағы инженер ҡоролмалары. Коммуникациялар һалыу йәки билдәле технологик функциялар башҡарыу өсөн ҡулланыла. Э.ҡ. гидроэлектростанцияларҙың...

ЭНЕРГЕТИКА КОЛЛЕДЖЫ

ЭНЕРГЕТИКА КОЛЛЕДЖЫ, 1961 й. Өфө электромеханика техникумының (ҡара: Радиоэлектроника колледжы) уҡыу‑консультация пункты нигеҙендә киске энергетика техникумы булараҡ асыла, 1964 й. башлап энергетика техникумы, 1996 й. — Өфө энергетика колледжы. 2003 й. Нефть техникумы м‑н Яғыулыҡ‑энергетика колледжына...

ЭНЕРГЕТИКА

ЭНЕРГЕТИКА, 1) энергетика ресурстарын сығарыу һәм күсереү, электр һәм йылылыҡ энергияһын етештереү, энергосистемаларҙы хеҙмәтләндереү һәм ремонтлау б‑са пр‑тиелар­ҙы берләштергән яғыулыҡ‑энергетика комплексы. 2) Төрлө энергия төрҙәрен алыу, үҙгәртеү, тапшырыу, бүлеү һәм файҙаланыу мәсьәләләрен өйрәнгән...

ЭНЕОЛИТ

ЭНЕОЛИТ (лат. aeneus — баҡыр һәм ...лит), баҡыр‑таш быуат, таш быуаттан бронза быуатына күсеүҙе билдәләгән тарихи‑мәҙәни осор. Б.э.т. 4—3 мең йыллыҡҡа ҡарай. Э. осоронда Уралда Ағиҙел мәҙәниәте, Гарин мәҙәниәте, Суртанды мәҙәниәте, Соҡор мәҙәниәте барлыҡҡа килә. Л.Я.Крижевская, К.В. Сальников был осорға...

ЭНДОКРИНОЛОГИЯ

ЭНДОКРИНОЛОГИЯ (гр. endon — эстә, krino — бүләм һәм ...логия), эндокрин системаһы † ағзаларының төҙөлөшөн һәм функцияһын, улар тарафынан эшләп сығарылған гормон­дарҙы, ш. уҡ эндокрин ауырыуҙарҙы өйрәнгән клиник медицина өлкәһе. 20 б. 30‑сы йй. Башҡортостанда боғаҡ ауырыуының респ. таралышы (А.М.Агаронов,...

ЭНДОКРИН АУЫРЫУҘАР

ЭНДОКРИН АУЫРЫУҘАР, гормондар эшләп сығарған бер йәки бер нисә эске секреция биҙенең эшмәкәрлеге боҙолғанда (гипер‑, гипо‑йәки дисфункция) барлыҡҡа килгән ауырыуҙар класы. Гипоталамус‑гипофиз система, ҡалҡан биҙе (мәҫ., боғаҡ), ашҡаҙан аҫты биҙенең утрау һымаҡ аппараты (мәҫ., шәкәр диабеты), бөйөр өҫтө...

ЭНДОГЕН ПРОЦЕСТАР

ЭНДОГЕН ПРОЦЕСТАР, Ерҙең эске энергияһы тәьҫирендә барған геол. процестар. Э.п. энергияның төп сығанаҡтары булып йылылыҡ (башлыса радиоактив сығышлы) һәм ер аҫтында матдәнең тығыҙлыҡ б‑са яңынан бүленеүе (гравитацион дифференциация) тора. Э.п. һәм экзоген процестарҙың йыйылмаһы ер ҡабығын һәм ер өҫтө...

ЭНДОГАМИЯ

ЭНДОГАМИЯ (гр. endon — эске һәм gamos — никах), ҡәбилә, этнос, конфессия, ҡатлам эсендә никах теркәү. Башҡорттарҙа традицион йола, экзогамия м‑н йәнәш килә. Эндогамия никахы йола хоҡуғы, ислам ҡабул ителгәндән һуң шәриғәт нормалары м‑н көйләнгән. Башҡортостандың Рус дәүләтенә ҡушылыуынан һуң башҡа дин...

ЭНДЕМИКТАР

ЭНДЕМИКТАР (гр. endēmos — урындағы), хайуандар һәм үҫемлектәрҙең таралыуҙа билдәле бер терр‑я м‑н сикләнгән төрҙәре, заттары һ.б. таксондары. Башҡортостанда ҡат­марлы төҙөлөшлө көпшәле үҫемлектәрҙең 90‑дан ашыу Э. төрө үҫә, шуларҙың 20‑һе эттабан затының апомиксис яғынан ауыр айырылған “микротөрҙәре”...