Список материалов
ЭНГЕЛЬС Фридрих
ЭНГЕЛЬС Фридрих (28.11.1820, Бармен ҡ., Германия — 5.8.1895, Лондон ҡ.), философ, сәйәси эшмәкәр. Марксизмға нигеҙ һалыусыларҙың береһе (ҡара: Марксистик философия). Э. менән К.Маркс — 1‑се Интернационалдың (1864—76) ойоштороусылары һәм етәкселәре. 1849 й. Э. Көньяҡ‑Көнбайыш Германияла барған ҡораллы...
ЭНГЕЛЬС Наум Генрихович
ЭНГЕЛЬС Наум Генрихович (21.10. 1938, БАССР‑ҙың Бәләбәй р‑ны Аксаков эшселәр ҡсб), тренер. Проф. (2009). Йөҙөү б‑са РСФСР‑ҙың атҡ. тренеры (1983) һәм бөтә Рәсәй категориялы судья (1983). П.Ф.Лесгафт ис. Ленинград физик культура ин‑тын тамамлаған (1974). 1963— 64 йй. Респ. йәштәр спорт мәктәбенең хәҙ....
ЭНӘЛЕК
ЭНӘЛЕК, е ҙ ә й, э н ә д е (Crataegus), роза һымаҡтар ғаиләһенә ҡараған үҫемлектәр заты. Яҡынса 200 төрө билдәле, Американың һәм Евразияның уртаса бүлкәттәрендә таралған. Башҡортостанда ҡан‑ҡыҙыл Э. үҫә. 1—4 м бейеклектәге ағас, ботағы ҡуйы ҡыҙыл‑көрән төҫтә, ялтыр, тура һәм нәҙек (4 см тиклем) сәнскеләре...
ЭНӘЛЕ КӨРТМӘЛЕ
ЭНӘЛЕ КӨРТМӘЛЕ, һ а ҙ е м е ш е, ш ы ҡ ш а (Empetrum), энәле көртмәле һымаҡтар ғаиләһенә ҡараған үҫемлектәр заты. 15‑тән ашыу төрө билдәле, Төньяҡ ярымшарҙың субарктик бүлкәтенән алып тропик бүлкәтенә тиклем, Көньяҡ ярымшарҙың уртаса һәм субантарктик бүлкәттәрендә таралған. Башҡортостанда ике енесле...
ЭНӘК, йылға
ЭНӘК, Оло Энәк, йылға, Оло Эйек й. (Һаҡмар й. ҡушылдығы) һул ҡушылдығы. Йылайыр р‑ны Яңы Покровка утарынан төньяҡ‑көнсығышҡа табан 1 км алыҫлыҡта башлана. Йылайыр р‑ны буйлап көньяҡ‑көнсығыштан төньяҡ‑көнбайышҡа, артабан Күгәрсен р‑ны буйлап көньяҡ‑көнбайышҡа ҡарай аға, 3‑сө Түкәт а. эргәһендә төньяҡ‑көнбайышҡа,...
ЭНӘҒАРАҠТАР
ЭНӘҒАРАҠТАР (Odonata), бөжәктәр отряды. 4500‑ҙән ашыу төрө билдәле; Башҡортостанда 9 ғаиләгә ҡараған 60‑тан ашыу төрө осрай. Ҡанаттарының төҙөлөшө һәм урынлашыуы һ.б. үҙенсәлектәре буйынса Э. 3 ярым отрядҡа бүленә: тигеҙ ҡанатлылар (матурҡастар, ҡанһыҙҙар, уҡ һымаҡтар һ.б. ғаиләләр), төрлө ҡанатлылар...
ЭМФИЗЕМАТОЗЛЫ КАРБУНКУЛ
ЭМФИЗЕМАТОЗЛЫ КАРБУНКУЛ, газлы карбункул, эмкар, көйшәүсе хайуандарҙың (башлыса һыйыр малының) инфекцион ауырыуы, уға мускулдарға бай тән өлөшөндә крепитациялы шештәр (карбункулдар) үҫеше һәм хайуандарҙың тиҙ үлеүе (12— 72 сәғәттән һуң) хас. Тыуҙырыусыһы — Clostridium chauvoei, анаэроб, бацилла һәм...
ЭМУЛЬСИЯЛАР
ЭМУЛЬСИЯЛАР, ҡатышмай торған шыйыҡсаларҙың дисперслы системалары. Тәбиғәттә һөт, үҫемлектәрҙең һөт һымаҡ һуты (ҡара: Тәбиғи каучук), эшкәртелмәгән нефть рәүешендә осрай; ҡан, составына липосомалар һәм микроорганизмдар ингән системалар Э. яҡын тора. Поляр мөхиттә поляр булмаған шыйыҡсаның тамсылары...
ЭМС ЯРУСЫ
ЭМС ЯРУСЫ, аҫҡы девон бүлегенең өҫкө бүлексәһе. Прага ярусында ята, эйфель ярусы м‑н ҡаплана. К.Дорлодо тарафынан Эмс ерендә (Германия) айырып күрһәтелә (1900). Стратотибы вулкан тоҡомдары ҡатыш ҡомташтарҙан, кварциттарҙан, һәүерташтарҙан тора; ҡалынлығы 2000 м. БР терр‑яһында Э.я. ултырмалары Көньяҡ...
ЭМИХ Тея Адамовна
ЭМИХ Тея Адамовна (11.2.1913, Һарытау ҡ. — 5.4.2012, Өфө), үҫемлектәр физиологы. Биол. ф. д‑ры (1963), проф. (1966). М.Н. Покровский ис. Пед. ин‑тын тамамлаған (1937). 1941 й. алып П.Ф.Лесгафт ис. Тәбиғи‑ғилми ин‑ттың (икеһе лә — Ленинград) өлкән ғилми хеҙм‑ре. 1942 й. башлап эвакуациянан һуң Красноярск...
ЭМИГРАЦИЯ
ЭМИГРАЦИЯ (лат. emigro — күсеп китеү), граждандарҙың даими йәшәгән урынын алмаштырып бер илдән икенсе илгә күсеүе. Э. ирекле һәм мәжбүри; кире ҡайтмай торған, ваҡытлыса ҡайтмай торған һәм ҡайта торған; легаль һәм легаль булмаған; иҡт., сәйәси, соц., дини, этник, мәҙәни, хәрби һ.б. төрҙәре айырыла. Тышҡы...
ЭМБРИОЛОГИЯ
ЭМБРИОЛОГИЯ (гр. embrion яралғы һәм ... логия), аталанғандан алып тыуғанға †— тиклем яралғының барлыҡҡа килеүе һәм үҫеүе (тере бала тыуҙырыусы хайуандар), йомортҡанан сығыу (йомортҡа һалыусы хайуандар), метаморфоз осоро тамамланыу (ҡарышлауыҡ үҫеше стадияһы булған хайуандар) йәки йомортҡа күҙәнәгендәге...
ЭМАНУЭЛЬ Николай Маркович
ЭМАНУЭЛЬ Николай Маркович (18.9.1915, Курск губ. Тим ҡ. — 8.12. 1984, Мәскәү өлк. Черноголовка ҡсб), физик‑химик. СССР ФА акад. (1966), химия ф. д‑ры (1949), проф. (1959). Соц. Хеҙмәт Геройы (1981). Б.В. һуғышында ҡатнашыусы. Ленинград индустриаль ин‑тын тамамлаған (1938). 1975 й. алып СССР ФА‑ның Дөйөм...
ЭМАНИН, Благовещен р‑нындағы ауыл
ЭМАНИН, Благовещен р‑нындағы ауыл, Бедеева Поляна а/с ҡарай. Район үҙәгенән Т.‑Көнс. 73 км һәм Загородная т. юл ст. Т.‑Көнс. табан 78 км алыҫлыҡта Өфө й. буйында урынлашҡан. Халҡы: 1906 й. — 470 кеше; 1920 — 580; 1939 — 240; 1959 — 154; 1989 — 76; 2002 — 98; 2010 — 79 кеше. Урыҫтар, башҡорттар йәшәй...
ЭЛЬЦИН Борис Михайлович
ЭЛЬЦИН Борис Михайлович (1875, Киев губ. Звенигородка ҡ. — 27.11. 1937), совет партия‑дәүләт эшмәкәре. 1897 й. алып РСДРП ағзаһы. Новороссийск ун‑тын тамамлаған (Одесса ҡ., 1898). Революцион эшмәкәрлеге өсөн Өфө губернаһына һөргөнгә ебәрелә. 1910 й. алып Бәләбәй һәм Бөрө өйәҙҙәрендә санитар табип. 5...
ЭЛОДЕЯ
ЭЛОДЕЯ (Elodea), һыу һылыуҡастары ғаиләһенә ҡараған үҫемлектәр заты. 18 төрө билдәле, Америкала таралған. Башҡортостанда канада Э. үҫә. Һыу аҫтында үҫкән күп йыллыҡ ике өйлө үлән. Һабағы тарбаҡлы, ҡуйы япраҡлы, оҙонлоғо 2 м тиклем, төбөндә йөҙөп йөрөүсе оҙон тамырҙары була. Япраҡтары 3—4‑әрләп суҡтарҙа...
ЭЛМӘЛЕК”, башҡорт халыҡ йыры
“ЭЛМӘЛЕК”, башҡорт халыҡ йыры, оҙон көй. Тәүге тапҡыр 1938 й. Л.Н.Лебединский тарафынан яҙып алына, Н.Иҙелбай яҙмаһында “Башҡорт халҡ йырҙары” йыйынтығында баҫтырыла. Йырҙың вариантын Ғ.З.Сөләймәнов К.М.Дияровтан яҙып ала. Лирик‑драматик йыр. Төп темаһы — соц. тигеҙһеҙлек. Үҙ дәрәжәһен белгән ярлылар...
ЭЛМӘЛЕ, Ейәнсура р‑нындағы ауыл
ЭЛМӘЛЕ, Ейәнсура р‑нындағы ауыл, Байыш а/с ҡарай. Район үҙәгенән К.‑Көнс. 101 км һәм Ҡыуандыҡ т. юл ст. (Ырымбур өлк.) Т.‑Көнб. табан 70 км алыҫлыҡта Ҡаҫмарт й. буйында урынлашҡан. Халҡы: 1900 й. — 591 кеше; 1920 — 639; 1939 — 379; 1959 — 237; 1989 — 205; 2002 — 223; 2010 — 205 кеше. Башҡорттар йәшәй...
ЭЛЛИПТИК ТИГЕҘЛӘМӘЛӘР
ЭЛЛИПТИК ТИГЕҘЛӘМӘЛӘР, бүлендек сығарылмалы һәм юғары коэффициенттар матрицаһы ыңғай билдәләнгән дифференциаль тигеҙләмәләр класы. Йылы үткәреүсәнлек, диффузия, сәнәғәт ҡулайламаларында т‑ра ҡырҙары бүленеүен, файҙалы ҡаҙылмаларға электроразведка үткәргәндә электр һәм йылылыҡ ҡырҙарының бүленеүен һ.б....
ЭЛИЗИЯ
ЭЛИЗИЯ (лат. elisio — бүлеп сығарыу), өндәрҙең комбинаторлы үҙгәреше төрҙәренең береһе, һүҙҙәр ҡушылған урында ике һуҙынҡы өндөң береһе (күбеһенсә тәүгеһе) төшөп ҡалыуы. Э. башлыса сингармонизм булған телдәргә хас. Башҡорт телендә: 1) бер төрлө һуҙынҡылар, мәҫ., “йылға аша” [йылғаша], “һөйлә әле” [һөйләле],...
