Список материалов
ЭЛЕКТРОДИНАМИКА
ЭЛЕКТРОДИНАМИКА, зарядланған есемдәрҙе үҙ‑ара тәьҫирләштергән электромагнит ҡырының үҙсәнлектәрен һәм торошо законлыҡтарын өйрәнгән физика бүлеге. Классик (Максвеллдың электромагнит ҡыры теорияһы һәм Лоренцтың электрондар теорияһы), квант (электромагнит ҡыры һәм уның зарядланған өлөшсәләр м‑н тәьҫир...
ЭЛЕКТРО...
ЭЛЕКТРО... (гр. ēlektron — гәрәбә), ҡушма һүҙҙәрҙең электрға мөнәсәбәтле булыуын күрһәткән өлөшө (мәҫ., электродинамика, электр элемтәһе, электростанция).
Тәрж. Р.Ә.Сиражитдинов
ЭЛЕКТР ЯРҘАМЫНДА УЛТЫРТЫУ
ЭЛЕКТР ЯРҘАМЫНДА УЛТЫРТЫУ, электр‑химик ҡайтарыу һөҙөмтәһендә электрод өҫтөндә фазаның барлыҡҡа килеүе. Ябай тоҙло һыу эретмәләренән металдарҙы (алтын, көмөш, баҡыр, ҡурғаш, кадмий, тимер, цинк, марганец һ.б.); юғары кире электрод потенциалы булған һыуһыҙ эретмәләрҙән йәки тоҙҙар иретмәһенән (алюмин,...
ЭЛЕКТР ЭНЕРГИЯҺЫ ТАПШЫРЫУ ЛИНИЯҺЫ
ЭЛЕКТР ЭНЕРГИЯҺЫ ТАПШЫРЫУ ЛИНИЯҺЫ, электр энергияһын электростанцияларҙан һәм подстанцияларҙан алып ҡулланыусыларға тиклем тапшырыу йәки бүлеү өсөн тәғәйенләнгән техник ҡоролма. Э.э.т.л. подстанциялар м‑н бергә — электр селтәрҙәрен, электростанциялар м‑н электр энергетикаһы системаларын тәшкил итә....
ЭЛЕКТР ЭНЕРГЕТИКАҺЫ
ЭЛЕКТР ЭНЕРГЕТИКАҺЫ, электр энергияһын етештереү, тапшырыу һәм бүлеүгә махсуслашҡан сәнәғәт тармағы; энергетиканың төп өлөшө булып тора. Сеймал сифатында һоро күмер, тәбиғи газ, мазут файҙаланыла. Башҡортостанда тәүге электр станциялары 19 б. аҙ. — 20 б. башында Белорет, Бөрө, Бәләбәй, Дәүләкән, Өфө,...
ЭЛЕКТР ЭЛЕМТӘҺЕ
ЭЛЕКТР ЭЛЕМТӘҺЕ, мәғлүмәт радио йәки электр сигналдары аша тапшырыла торған элемтә. Э.э. принцибы хәбәр сигналдарын (тауыш, оптик мәғлүмәт) электр сигналдарына үҙгәртеүгә нигеҙләнә. Э.э. урынлаштырыу өсөн мәғлүмәтте ебәреүсе (сығанаҡ) м‑н алыусы (хәбәр алғыс) араһында ос аппараттары (тапшырғыс һәм ҡабул...
ЭЛЕКТР ТОГЫ ГЕНЕРАТОРЫ
ЭЛЕКТР ТОГЫ ГЕНЕРАТОРЫ, электр энергияһы эшләп сығарған ҡоролма, аппарат йәки машина. Эшләү принцибы б‑са электр машиналары (даими йәки үҙгәреүсән ток бирә), магнитогидродинамик, термоэмиссион, термоэлектрик, фотоэлектрик Э.т.г. айырыла. Үҙгәреүсән ток биргән электр машиналары генераторҙары бер, өс...
ЭЛЕКТР ТЕХНИКАҺЫ СӘНӘҒӘТЕ
ЭЛЕКТР ТЕХНИКАҺЫ СӘНӘҒӘТЕ, электр энергияһын етештереү, тапшырыу һәм ҡулланыу өсөн электр техникаһы продукцияһын сығарған машиналар эшләү тармағы. Башҡортостанда 1941 й. Өфөгә бер нисә Э.т.с. пр‑тиеһы эвакуацияланғандан һуң үҫеш ала, 1961 й. Октябрьский түбән вольтлы электр аппаратураһы з‑ды (ҡара:...
ЭЛЕКТР СЕЛТӘРЕ
ЭЛЕКТР СЕЛТӘРЕ, бирелгән пр‑тие йәки терр‑я ҡулланыусыларын электр энергияһы м‑н тәьмин итеү системаһын барлыҡҡа килтергән электр энергияһы тапшырыу линиялары һәм трансформатор подстанциялары йыйылмаһы. Тәғәйенләнеше б‑са урындағы (көсөргәнеше 0,4; 6 һәм 10 кВ булған; ҡулланыусылар электр энергияһы...
ЭЛЕКТР МАШИНАЛАРЫ
ЭЛЕКТР МАШИНАЛАРЫ, механик энергияны — электр энергияһына (электр машинаһы генераторҙары) йәки электр энергияһын — механик энергияға (электр двигателдәре), ш. уҡ электр энергияһының бер төрөн икенсе төргә (трансформаторҙар, электр машинаһы үҙгәрткестәре һ.б.) үҙгәртә. Э.м. ҡайтмалылыҡ үҙсәнлеге бар...
ЭЛЕКТР ДВИГАТЕЛЕ
ЭЛЕКТР ДВИГАТЕЛЕ, электр энергияһын механик энергияға үҙгәрткән электр машиналары. Сәнәғәттә һәм көнкүрештә үҙгәреүсән ток Э.д. киң таралған. Башҡортостанда Э.д. Өфө агрегат производство берекмәһе һәм “Автоприбор” ЯСЙ (ҡара: “Автокомплект”) тарафынан сығарыла. ӨАПБ‑ла 20 б. 50‑се йй. — самолёттар өсөн...
ЭЛЕГИЯ
ЭЛЕГИЯ (гр. elegeia), лирик шиғриәт жанры; эстәлеге эмоциональ (йышыраҡ болоҡһоу һәм хәсрәтле) биҙәлгән фәлс. уйланыуҙарға ҡоролған медитатив характерҙағы шиғыр, лирик монолог. Төп мотивтары: төңөлөү, бәхетһеҙ мөхәббәт, яңғыҙлыҡ, ерҙәге йәшәйештең фанилығы. Башҡорт әҙәбиәтендә тәүге Э. 18 б. Салауат...
ЭЛАСТИК‑КУМУЛЯТИВ ЗАРЯДТАР
ЭЛАСТИК‑КУМУЛЯТИВ ЗАРЯДТАР, детонаторға ҡапма‑ҡаршы булған өлөштә урынлашҡан сфера йәки конус кеүек уйымлы шартлаусан матдәләр заряды. Хәрәкәт шартлау ваҡытында химик реакция продукттарынан уйым тарафынан бирелгән йүнәлеш б‑са ташланған юғары тиҙлекле ағым барлыҡҡа килеүгә нигеҙләнә. Ағымдың үтеп инеү...
ЭКСТРАПОЛЯЦИЯ
ЭКСТРАПОЛЯЦИЯ, экстра ‑полировкалау (лат. extra — юғары сифатлы, тыш һәм polio — һыйпайым, төҙәтәм, үҙгәртәм), функцияның бирелгән функциялар класында уның билдәләнеү өлкәһе ситендәге дауамы, аппроксимация төрө, интерполяцияның ҡапма‑ҡаршыһы. Техникала һәм иҡтисадта — ҡыҫҡа ваҡытлы прогноз, статистикала...
ЭКСТРАКЦИЯ
ЭКСТРАКЦИЯ, һайланма эреткестәр (экстрагенттар) ярҙамында шыйыҡ йәки ҡаты матдәнең ҡатышмаһын айырыу процесы. Ҡаты есемдән һыу м‑н Э. —һелтеһеҙләндереү. Экстрагент м‑н бүленә торған ҡатышманың үҙ‑ара тәьҫир итешеүе һөҙөмтәһендә алынған матдә эреткескә күсә; яңынан барлыҡҡа килгән фазалар тондороу, фильтрлау,...
ЭКСТРАКТИВ ДИСТИЛЛЯЦИЯЛАУ
ЭКСТРАКТИВ ДИСТИЛЛЯЦИЯЛАУ, экстрактив ректификация, ҡайнау т‑раһы яҡын булған, сағыштырмаса түбән осоусан (азеотроп аналогы) компоненттарҙың углеводород ҡатышмаларын (башлыса газ) бүлеү процесы. Селектив эреткестә (ҡара: Экстрагенттар) компоненттарының төрлөсә эреүенә нигеҙләнә, унда уларҙың сағыштырмаса...
ЭКСТРАГЕНТТАР
ЭКСТРАГЕНТТАР, экстракция өсөн һайланма эреткестәр. Э. нейтраль — алифатик спирттар, һыу, карбониллы берләшмәләр, нефть сульфоксидтары, фосфиноксидтар, фосфорорганик берләшмәләр, эфирҙар һ.б.; әсе — алкилфенолдар, нафтен, фосфорорганик, карбон кислоталары, сульфокислоталар, хелат барлыҡҡа килтергән...
ЭКСТЕРНАТ
ЭКСТЕРНАТ (лат. externus — сит), мәғариф учреждениеһына мәжбүри йөрөмәйенсә белем алыу формаһы. РФ‑тың һәм БР‑ҙың “Мәғариф тураһында” (1992) закондарына, РФ Мәғариф министрлығының “Экстернат формаһында башланғыс профессиональ белем алыу тураһында” (1995), “Рәсәй Федерацияһының дәүләт, муниципаль юғары...
ЭКСПЕРТ СИСТЕМА
ЭКСПЕРТ СИСТЕМА, эшмәкәрлектең билдәле бер өлкәһендә ҡулланыусыға ҡарар ҡабул итеү мөмкинлеген биргән белешмә характерҙағы ғәмәли программалар пакеты. Э.с. нигеҙендә мәсьәләләрҙе сисеүҙең эвристик принцибы ята. Нейрокомпьютер һәм нейроселтәр технологиялары альтернатив йүнәлеш булып тора, унда белемдең...
ЭКОСИСТЕМА
ЭКОСИСТЕМА (гр. oikos — торлаҡ, урынлашҡан ер һәм система), матдә һәм энергия ағыштары м‑н бәйле булған организмдар һәм уларҙың йәшәү мөхите шарттары йыйылмаһы. Ҡояш (фототроф Э.) йәки химик реакциялар (хемотроф Э., океандар төбөндәге гидротермаль оазистар, ер аҫты һыуҙары Э. һ.б.) энергияһы ҡулланылған...
