Список материалов
ЯЛМАУЫҘ
ЯЛМАУЫҘ, башҡорт мифологияһында яуыз иблес. Әкиәттәрҙә(“Ҡараса батыр”, “Алтындуға батыр”) 7, 9 һәм 12 башлы йыланға йәки аждаһаға оҡшаш зат, ағастарын үҙе ултыртҡан баҡсала йәшәй. Ғәҙәттә батыр Я. ҡоллоҡҡа алған ҡыҙҙарҙы ҡотҡарыр өсөн уның м‑н алышҡа сыға һәм үлтерә. Хөрәфәттәр б‑са, Я. – кеше ашай...
ЯЛМАН, е р ҡ у я н ы
ЯЛМАН, е р ҡ у я н ы (Allactaga major), кимереүселәр отрядының ялман һымаҡтар ғаиләһенә ҡараған имеҙеүсе. Күбеһенсә Ҡаҙағстандың, Себер көньяғының, Европа көньяҡкөнсығышының ярымсүлдәрендә, далаларында, урман‑далаларында таралған. Кәүҙә оҙонлоғо 19—26 см, ауырлығы 300—335 г. Башы ҡыҫҡа, киң, мороно...
ЯЛКАЙН (Ялкаев) Яныш Ялкаевич
ЯЛКАЙН (Ялкаев) Яныш Ялкаевич [25.10.1906, Өфө губ. Бөрө өйәҙе Сурай а. (БР‑ҙың Мишкә р‑ны) – 17.9.1938, Мәскәү], яҙыусы. МДУ‑ны тамамлаған (1934). Мари өлкә тыуған яҡты өйрәнеү музейында (Йошкар‑Ола), СССР ФА‑ның Антропология һәм этнография ин‑тында (Ленинград) эшләй; “Советская этнография” (“Совет...
ЯЛҒАН САЯНДАР
ЯЛҒАН САЯНДАР (Pseudoscorpiones), үрмәксе һымаҡтар класы. Яҡынса 2000 төрө билдәле, киң таралған. БР‑ҙа китап ялған саяны табылған. Кәүҙәһенең оҙонлоғо 1—7 мм, 6 пар аяҡлы баш‑күкрәктән (хитин ҡалҡаны менән ҡапланған) һәм 11 сегментлы киң түңәрәк ҡорһаҡтан тора. Күҙҙәре 1—2 пар, баш‑күкрәктең ян‑яғында...
ЯЛАНКҮЛ, Ағиҙел й. басс. күл
ЯЛАНКҮЛ, Ағиҙел й. басс. күл. Бөрө р‑ны Үгеҙ а. эргәһендә урынлашҡан. Күл өҫтө майҙаны — 1,64 км2, оҙонлоғо — 16,5 км, уртаса киңлеге — 99,3 м, уртаса тәрәнлеге — яҡынса 2,4 м. Иҫке үҙән, квартер тоҡомдарында (балсыҡтар, ҡомдар) барлыҡҡа килгән, соҡоро һуҙылған. Ағар күл, унан Старица күлен һәм Ағиҙел...
ЯЛАНҒАС, Башҡортостан (Көньяҡ) Уралындағы һырт
ЯЛАНҒАС, Башҡортостан (Көньяҡ) Уралындағы һырт. Белорет р‑ны буйлап Урта һәм Һул Отнурок йй. (Ағиҙел й. басс.) араһында субкиңлек йүнәлешендә һуҙылған. Оҙонлоғо 8 км, киңлеге 6 км, абс. бейеклеге 1297 м. Бейеклеге 688—1297 м булған 5 түбәһе бар. Рельефы уртаса бейеклектәге тауҙарҙан тора; түбәләрендә...
ЯЛАНҒАС, Балтас р‑нындағы ауыл
ЯЛАНҒАС, Балтас р‑нындағы ауыл, Яланғас а/с үҙәге. Район үҙәгенән К.‑Көнс. 34 км һәм Көйәҙе т. юл ст. (Пермь крайы) К.‑Көнс. табан 101 км алыҫлыҡта Яланғас күле (Тере Танып й. басс.) буйында урынлашҡан. Халҡы: 1906 й. — 633 кеше; 1920 — 719; 1939 — 726; 1959 — 447; 1989 — 245; 2002 — 245; 2010 — 211...
ЯЛАНҒАС ОРЛОҠЛОЛАР
ЯЛАНҒАС ОРЛОҠЛОЛАР (Pinophyta, йәки Gymnospermae), орлоҡ үҫемлектәренең боронғо бүлеге. 4 хәҙ. (гинкго һымаҡтар, саголылар, тышсалы орлоҡлолар, ылыҫлылар) һәм 2 ҡаҙылдыҡ (беннеттиттар һәм орлоҡ абағалары) үҫемлектәр класын берләштерә. Бөтә Ер шары буйлап таралған. Яҡынса 700 төрө билдәле. Башҡортостанда...
ЯЛАН, ҡылсыҡһыҙ ваҡ күстерә сорты
ЯЛАН, ҡылсыҡһыҙ ваҡ күстерә сорты. 1984 й. Н.В.Руднев, Р.Й. Ғәлимуллин (БНИПТИЖиК) тарафынан ике сортты һеркәләндереп ҡылсыҡһыҙ ваҡ күстерәнең гибрид популяцияһынан индивидуаль‑төркөм һайлап алыу ысулы м‑н сығарыла. Я. урман‑дала экологик төркөмөнә ҡарай. Һабағы төҙ, бейеклеге 1,5 м, йығылмай, кәүшәк...
ЯЛАН‑ШИШМӘ, Йәрмәкәй р‑нындағы ауыл
ЯЛАН‑ШИШМӘ, Йәрмәкәй р‑нындағы ауыл, Һыуыҡҡул а/с ҡарай. Район үҙәгенән Т.‑Көнс. 16 км һәм Приют т. юл ст. Т. табан 47 км алыҫлыҡта Стивинзя й. (Кама й. басс.) буйында урынлашҡан. Халҡы: 1906 й. — 904 кеше; 1920 — 1081; 1939 — 984; 1959 — 839; 1989 — 400; 2002 — 452; 2010 — 438 кеше. Сыуаштар йәшәй...
ЯЛАН ШПАТТАРЫ
ЯЛАН ШПАТТАРЫ, минералдар, натрийҙың, кальцийҙың, калийҙың, барийҙың алюмосиликаттары. Составында стронций, рубидий, литий, цезий, тимер ҡушылмалары бар. Күпселек Я.ш. өс ҡатлы альбит Na[AlSi3O8] — ортоклаз (микроклин, санидин) K[AlSi3O8] — анортит Ca[Al2Si2O8] системаһына инә. Я.ш. төп төрҙәре: һелтеләр...
ЯЛАН ҺАРЫ
ЯЛАН ҺАРЫ (Buteo rufinus), ыласын һымаҡтар отрядының ҡарсығалар ғаиләһенә ҡараған ҡош. Төньяҡ‑Көнбайыш Африкала, Көньяҡ‑Көнсығыш Европала, Алғы һәм Урта Азияла таралған. Күсәр ҡош. Кәүҙә оҙонлоғо 55—64 см, ауырлығы 1,0—1,8 кг, ҡанат йәйеме 126—155 см. Ҡауырһыны асыҡ ерән төҫтә, башы һәм түше тоноҡ һары,...
ЯЛАН ТОРОМТАЙЫ
ЯЛАН ТОРОМТАЙЫ (Falco naumanni), ыласын һымаҡтар отрядының ыласындар ғаиләһенә ҡараған ҡош. Евразияла һәм Африканың төньяҡ‑көнбайышында таралған. Күсәр ҡош. Кәүҙә оҙонлоғо 29—33 см, ауырлығы 90—180 г (инә ҡоштар эрерәк), ҡанат йәйеме 58—75 см. Ата ҡоштоң ҡауырһыны ҡыҙыл‑ерән, башы һәм ҡойроғо һорғолт,...
ЯЛАН ТӘГӘРЛӘГЕ
ЯЛАН ТӘГӘРЛӘГЕ, т ә г ә р ҙ ә к (Chettusia gregaria), сәпсәү һымаҡтар отрядының сәпсәүҙәр ғаиләһенә ҡараған ҡош. Волга буйында, Алтайҙа таралған. Күсәр ҡош. Кәүҙә оҙонлоғо 22—30 см, ауырлығы 170—270 г, ҡанат йәйеме 65—70 см. Арҡаһындағы ҡауырһыны ҡыҙғылт һары һәм һоро төҫмөрлө ҡом төҫөндә, түше ҡыҙғылт...
ЯЛАН КӨЙГӘНӘГЕ
ЯЛАН КӨЙГӘНӘГЕ (Circus macrourus), ыласын һымаҡтар отрядының ҡарсығалар ғаиләһенә ҡараған ҡош. Евразияла таралған. Күсәр ҡош. Кәүҙә оҙонлоғо 43—53 см, ата ҡоштарҙың ауырлығы 300—500 г, инә ҡоштарҙыҡы — 370—600 г, ҡанат йәйеме 95—120 см. Ата ҡоштоң ҡауырһыны аҡһыл күк, түше, ян‑яғы, ҡорһағы аҡ төҫтә....
ЯЛАН КАНТОНЫ
ЯЛАН КАНТОНЫ, 1919 й. 20 мартында АСБР составында ойошторола. Кантонға Силәбе өйәҙенең Карасевка, Ҡатай, Һарт‑Ҡалмаҡ һәм Һарт‑Әбдрәшит улустары инә. Силәбе өйәҙе м‑н сиктәш була. Адм. үҙәге — Тәңрекүл ауылы. Майҙаны — 4620 км2. Халҡы: 1920 й. — 40921 кеше. Бөтә Рәсәй ҮБК‑ның 1922 й. 14 июнендәге...
ЯЛАН ЙЫЛАЙЫРЫ, Крепостной Йылайыр, йылға
ЯЛАН ЙЫЛАЙЫРЫ, Крепостной Йылайыр, йылға, Һаҡмар й. уң ҡушылдығы. Баймаҡ р‑ны Шүлкә утарынан төньяҡ‑көнсығышҡа табан 12 км алыҫлыҡта башлана. Баймаҡ һәм Йылайыр р‑ндары буйлап төньяҡтан көньяҡ‑көнсығышҡа ҡарай аға һәм Һаҡмар й. (тамағынан 584 км алыҫлыҡта) ҡоя. Оҙонлоғо 100 км, басс. майҙаны 897 км2,...
ЯЛАН ЙӘРКӘЙ”, башҡорт халыҡ йыры
“ЯЛАН ЙӘРКӘЙ”, башҡорт халыҡ йыры, оҙонкөй. Тәүге тапҡыр 20 б. 30‑сы йй. М.А.Буранғолов Ырымбур өлк. Яңы Сергиевка р‑ны Мерәҫ а. яҙып ала, варианттары “Башҡорт халҡ йырҙары” йыйынтығында (Х.Ф.Әхмәтов Ғ.Ғ. Ушановтан яҙып алған инструменталь варианты) һәм “Башҡорт халыҡ ижады” китабында (1‑се том, 1954;...
ЯЛАН ЗӘҢГӘР КҮБӘЛӘГЕ
ЯЛАН ЗӘҢГӘР КҮБӘЛӘГЕ (Neolycaena rhymnus), күбәләктәр отрядының зәңгәр күбәләктәр ғаиләһенә ҡараған бөжәк. Евразияла таралған. Ҡанат йәйеме 2,3—2,5 см, өҫкө яғы ҡуңыр төҫтә; аҫҡы яғы — ваҡ аҡ таплы көрән йәки аҡһыл көрән. Инә күбәләк йомортҡаларын ҡыуаҡ селектең бер йыллыҡ ботаҡтарына һала. Ҡарышлауыҡтарының...
ЯЛАН ЗАКАЗНИГЫ
ЯЛАН ЗАКАЗНИГЫ, зоол. заказник. Дүртөйлө р‑ны Әңгәсәк а. төньяҡ‑көнбайышҡа табан 1 км алыҫлыҡта Ағиҙел й. уң яр буйында урынлашҡан. Майҙаны — 3,9 мең га, терр‑яһының 70,1%‑ын урман, 9,0%‑ын һаҙлыҡ ҡаплаған. Заказникта тәбиғәт ҡомартҡыһы булып торған Ҙур Ялан күле ята. Рельефы һыубаҫар туғайҙарҙан,...
