Для авторизации на текущем портале в Вашем профиле ЕСИА должно быть заполнено поле "Электронная почта"

Инергə
Төбәк интерактив энциклопедик портал «Башҡортостан»
Башҡортостан Республикаһы Фәндәр академияһы Башҡортостан Республикаһы “Башҡорт энциклопедияһы” дәүләт автономиялы фән учреждениеһы

Список материалов

Наименование статьи
Содержание статьи
Автор
Рубрикатор
Шәхестәр
Энциклопедии
Яңынан эҙләргә

ҠЫЯУЫҠ, Ишембай р‑нындағы ауыл

ҠЫЯУЫҠ, Ишембай р‑нындағы ауыл, Йәнырыҫ а/с ҡарай. Район үҙәгенән Т.‑Көнс. 43 км һәм Стәрлетамаҡ т. юл ст. Көнс. табан 41 км алыҫлыҡта Ҡыяуыҡ й. (Егән й. ҡушылдығы) буйында урынлашҡан. Халҡы: 1906 й. — 842 кеше; 1920 — 891; 1939 — 726; 1959 — 455; 1989 — 197; 2002 — 177; 2010 — 146 кеше. Башҡорттар...

ҠЫЯР

ҠЫЯР (Cucumis), ҡабаҡ һымаҡтар ғаиләһенә ҡараған үҫемлек заты. 30‑ға яҡын төрө билдәле, Көньяҡ Азияла һәм Африкала нығыраҡ таралған. 4 м тиклем оҙонлоҡтағы түшәлеүсән йәки үрмәле һабаҡлы бер, һирәгерәк ике өйлө бер йыллыҡ үҫемлек. Башҡортостанда сәсеү Ҡ. асыҡ йәки ябыҡ грунтта үҫтерелә. Һабағы ҡырлы,...

ҠЫЯҠЛЫЛАР

ҠЫЯҠЛЫЛАР, б а ж а т һ ы м а ҡ т а р (Gramineae, йәки Poaceae), бер өлөшлөләр ғаиләһе. 650 заты, яҡынса 10 мең төрө билдәле, бөтә Ер шарында таралған. Үлән, һирәгерәк ағас һымаҡ үҫемлек. Башҡортостанда 39 заттан (айрыҡ, аҡтамыр, бажат, бүтәгә, ҡолонғойроҡ, ҡылған һ.б.) 139 төр үҫә. Бер, ике, күп йыллыҡ...

ҠЫШҺӨЙӘР

ҠЫШҺӨЙӘР (Chimaphila), утүлән һымаҡтар ғаиләһенә ҡараған үҫемлек заты. 5—7 төрө билдәле, башлыса Төньяҡ ярымшарҙың уртаса бүлкәте урмандарында таралған. Башҡортостанда сатырлы Ҡ. үҫә. Һырылыусы, тармаҡлы тамырһабаҡлы мәңге йәшел ярым ҡыуаҡ. Һабағы ябай, төҙ, бейеклеге 10—20 см. Япрағы ҡалын тиресәле,...

ҠЫШТЫМ ТАУ ЗАВОДТАРЫ ЙӘМҒИӘТЕ

ҠЫШТЫМ ТАУ ЗАВОДТАРЫ ЙӘМҒИӘТЕ, Урал тау һәм металлургия сәнәғәтенең иң ҙур акционер йәмғиәттәренең береһе. 1900 й. С.‑Петербургта Ҡыштым тау округы хужалары (сауҙагәр Л.И.Расторгуев вариҫтары) тарафынан ойошторола. Идараһы С.‑Петербургта, баш идаралығы Екатеринбург өйәҙе Ҡыштым Заводы ҡасабаһында урынлаша....

ҠЫШТЫМ ЗАВОДТАРЫ

ҠЫШТЫМ ЗАВОДТАРЫ, 1757 й. Себер даруғаһы Бәкәтин (Мәкәтин), Терһәк һәм Сырҙы улустары башҡорттарынан һатып алынған ерҙәрҙә Ҡыштым й. буйында (Исәт й. басс.) Н.Н.Демидов (ҡара: Демидовтар) тарафынан Үрге һәм Түбәнге суйын иретеү һәм тимер етештереү заводтары булараҡ нигеҙ һалына. Хужалары: Демидовтар,...

ҠЫШЛАУЙЫЛҒА, Асҡын р‑нындағы ауыл

ҠЫШЛАУЙЫЛҒА, Асҡын р‑нындағы ауыл, Ҡышлауйылға а/с үҙәге. Район үҙәгенән Т.‑Көнб. 48 км һәм Чернушка т. юл ст. (Пермь крайы) К.‑Көнс. табан 58 км алыҫлыҡта Ҡышлауйылға й. (Тере Танып й. басс.) буйында урынлашҡан. Халҡы: 1906 й. — 265 кеше; 1920 — 462; 1939 — 445; 1959 — 490; 1989 — 370; 2002 — 388;...

ҠЫУЫШТАУ МӘМЕРЙӘҺЕ

ҠЫУЫШТАУ МӘМЕРЙӘҺЕ, тәбиғәт ҡомартҡыһы (1965). Иглин р‑ны Кузнецовка а. көнбайышҡа табан 1,5 км алыҫлыҡта Эҫем й. үҙәненең уң битләүендә урынлашҡан. Карст мәмерйәһе, көңгөр ярусының гипстарында һәм ангидриттарында барлыҡҡа килгән. Көньяҡ‑көнбайыш йүнәлештәге үтә тишекле горизонталь коридорҙан тора....

ҠЫУЫШ ТАЖЪЯПРАҠ

ҠЫУЫШ ТАЖЪЯПРАҠ (Coeloglossum), әшәлсә һымаҡтар ғаиләһенә ҡараған үҫемлек заты. 2 төрө билдәле, Евразияның уртаса бүлкәтендә һәм Төньяҡ Америкала таралған. Башҡортостанда йәшел Ҡ.т. үҫә. Бармаҡ һымаҡ бүленгән 2 тамыр‑бүлбеһе булған күп йыллыҡ үлән. Һабағы төҙ, бейеклеге 6—40 см, төбөндә көрән төҫтәге...

ҠЫУЫШ

ҠЫУЫШ, башҡорт йәйләүҙәрендә осло йәки ике ҡыйыҡлы итеп эшләнгән ваҡытлы торлаҡ. Башлыса ҡайындан, уҫаҡтан, ҡарағайҙан эшләнгән. Ике ҡыйыҡлы Ҡ. каркасы сатрашлап бәйләнгән 2—3 пар һайғауҙан, арҡыры һалынған баҫрауҙан (оҙонлоғо 2 м ашыу) һәм горизонталь йәки вертикаль һалынған ботаҡтарҙан, осло Ҡ. —...

ҠЫУАТОВТАР

ҠЫУАТОВТАР, дворяндар нәҫеле (кенәз Бикбовтарға барып тоташа). Нәҫелде башлап ебәреүсе — Ҡыуат Кинйәғолов, Нуғай даруғаһы Үҫәргән улусы старшинаһы. 1736 й. алып билдәле. Башҡорт ихтилалында (1755—56) ҡатнашыусы. Ихтилал баҫтырылғандан һуң 2 йыл Кесе һәм Урта йөҙ ҡаҙаҡтарында йәшеренеп йөрөй. 1754 й....

ҠЫУАТОВА Леонора Сафа ҡыҙы

ҠЫУАТОВА Леонора Сафа ҡыҙы (9.11.1948, Өфө), балет артисы, балетмейстер, педагог. РСФСР‑ҙың (1982), БАССР‑ҙың (1974) халыҡ һәм атҡ. (1971) артисы. Ҡыуатовтар нәҫеленән, С.С.Ҡыуатовтың ҡыҙы. Ленинград хореография уч‑щеһын тамамлағандан һуң (1967; педагогы И.А.Трофимова) БДОБТ‑ла эшләй: солист, 1993 й....

ҠЫУАТОВА Әлмира Шәриф ҡыҙы

ҠЫУАТОВА Әлмира Шәриф ҡыҙы (30.10.1957, БАССР‑ҙың Ейәнсура р‑ны Этҡол а.), актриса, режиссёр. БР‑ҙың атҡ. сәнғәт эшмәкәре (2004). Театр эшмәкәрҙәре союзы ағзаһы (1983). Ҡыуатовтар нәҫеленән. ӨДСИ‑не (1979; Ф.Ҡ.Ҡасимова курсы), Рәсәй сәнғәт, мәҙәниәт һәм туризм хеҙм‑рҙәренең белемен камиллаштырыу ин‑тын...

ҠЫУАТОВ Усман Мөхәмәтғәлим улы

ҠЫУАТОВ Усман Мөхәмәтғәлим улы [1897, Ырымбур губ. Орск өйәҙе Ейәнсура а. (Ырымбур өлк. Ҡыуандыҡ р‑ны) — 1956, Баҡы], Башҡорт милли хәрәкәте эшмәкәре. Ҡыуатовтар нәҫеленән, М.Ә.Ҡыуатовтың улы, Ғ.Ғ.Ҡыуатовтың ҡустыһы. Ҡазан ун‑тының мед. ф‑тын тамамлаған (1918). 1‑се Бөтә башҡ. ҡоролтайы (ҡара: Бөтә...

ҠЫУАТОВ Сафа Солтанморат улы

ҠЫУАТОВ Сафа Солтанморат улы (2.2.1919, Ырымбур губ. Орск өйәҙе Ҡыуат‑Бикбирҙе а., хәҙ. БР‑ҙың Ейәнсура р‑ны Үтәғол а., – 21.8.1991, Өфө), журналист. РСФСР‑ҙың атҡ. мәҙәниәт хеҙм‑ре (1969), матбуғат отличнигы (1984). Журналистар союзы ағзаһы (1959). Б.В. һуғышында ҡатнашыусы. Ҡыуатовтар нәҫеленән. КПСС...

ҠЫУАТОВ Мөхәмәтғәлим Әбделғәни улы

ҠЫУАТОВ Мөхәмәтғәлим Әбделғәни улы (1867, Ырымбур губ. Орск өйәҙе Бикбирҙе а., хәҙ. БР‑ҙың Ейәнсура р‑ны Үтәғол а., — 1937, Өфө), мәғрифәтсе. Ҡыуатовтар нәҫеленән. Ырымбур гимназияһын һәм Ырымбур уҡытыусылар ин‑тын тамамлаған. 10‑дан ашыу донъяуи милли мәктәп, ш. иҫ. Сермән (1891—94 йй. дир.) һәм Ейәнсура...

ҠЫУАТОВ Ғүмәр Ғәлим улы

ҠЫУАТОВ Ғүмәр Ғәлим (Мөхәмәтғәлим) улы (29.6.1893, Ырымбур губ. Орск өйәҙе Ҡыуат‑Бикбирҙе а., хәҙ. БР‑ҙың Ейәнсура р‑ны Үтәғол а., — 6.4.1946, Мәскәү), хирург, дәүләт эшмәкәре. Ҡыуатовтар нәҫеленән, М.Ә.Ҡыуатовтыңулы, У.М.Ҡыуатовтың ағаһы. Граждандар һәм Б.В. һуғыштарында ҡатнашыусы. Ҡазан ун‑тын тамамлағандан...

ҠЫУАТ, Баймаҡ р‑нындағы ауыл

ҠЫУАТ, Баймаҡ р‑нындағы ауыл, Әбделкәрим а/с ҡарай. Район үҙәгенән К.‑Көнб. 42 км һәм Сибай т. юл ст. К.‑Көнб. табан 83 км алыҫлыҡта Һаҡмар й. буйында урынлашҡан. Халҡы: 1900 й. — 285 кеше; 1920 — 505; 1939 — 131; 1959 — 339; 1989 — 250; 2002 — 239; 2010 — 198 кеше. Башҡорттар йәшәй (2002). Мәсет бар. Ауылға...

ҠЫУАНДЫҠ РАЙОНЫ

ҠЫУАНДЫҠ РАЙОНЫ, Ырымбур өлкәһенең көнсығышында урынлашҡан. 1935 й. 20 ғин. ойошторолған. Майҙаны — 6000 км2. Адм. үҙәге — Ҡыуандыҡ ҡалаһы. Районда 18 ауыл советы, 54 ауыл торама пункты бар. Халҡы — 22,0 мең кеше (2010), ш. иҫ. 24% башҡорттар (ҡара: Ырымбур башҡорттары). Башҡорттар тупланып йәшәгән...

ҠЫУАН ЕЛ

ҠЫУАН ЕЛ, далаларҙа, ярымсүлдәрҙә һәм сүлдәрҙә иҫкән юғары т‑ралы (35—40°С тиклем) һәм түбән сағыштырмаса дымлылыҡлы (15—20%‑ҡа тиклем) ел. Антициклонға континенталь тропик һауа массалары инеүенә бәйле. Ел тиҙлеге 5—20 м/с, күбеһенсә көнсығыш һәм көньяҡ‑көнсығыш йүнәлешле, 1—2 көн дауам итә. Ҡ.е. ауыл...