Список материалов
ҠОРҺАҠ ТИФЫ
ҠОРҺАҠ ТИФЫ, кешенең киҫкен инфекцион ауырыуы. Ауырыуҙы тыуҙырыусы — тирә‑яҡ мөхиттә бирешмәүсән Salmonella төркөмөндәге бактериялар. Һыу, аҙыҡ һ.б. аша ауырыуҙарҙан, бактерия йөрөтөүселәрҙән йоға. Бактериялар аш һеңдереү юлынан нәҙек эсәктең лимфа төйөндәренә үтеп инә, аҙаҡтан ҡан тамырҙары системаһына...
ҠОРҺАҒАЯҠЛЫЛАР
ҠОРҺАҒАЯҠЛЫЛАР, ҡусҡарҙа р (Gastropoda), моллюскыларҙың иң күп һанлы класы. Яҡынса 105 мең төрө билдәле, диңгеҙҙә, сөсө һыуҙа һәм ҡоро ерҙә таралған. БР‑ҙа яҡынса 40 төрө бар, башлыса битиния, быуа ҡусҡары, күләүексә, лайлалы ҡусҡар, тәгәрмәс-ҡусҡар. Тәне асимметриялы, 1—40 мм оҙонлоҡта, кәүҙәнән (аяғы...
ҠОРУЙЫЛ, йылға
ҠОРУЙЫЛ, Ҡоройылға, йылға, Һаҡмар й. уң ҡушылдығы. Ейәнсура р‑ны Биштирәк а. көньяҡ‑көнбайышҡа табан 10 км алыҫлыҡта башлана. Шул уҡ район терр‑яһы буйлап төньяҡтан көньяҡҡа табан аға, Үрге Мәмбәтша а. эргәһендә йүнәлешен үҙгәртә һәм артабан көньяҡ‑көнбайышҡа табан, түбәнге ағымында Ырымбур өлк. буйлап...
ҠОРТЛОКҮЛ, Ҡариҙел р‑нындағы ауыл
ҠОРТЛОКҮЛ, Ҡариҙел р‑нындағы ауыл, Ҡортлокүл а/с үҙәге. Район үҙәгенән К.‑Көнб. 50 км һәм Щучье Озеро т. юл ст. (Пермь крайы) К. табан 95 км алыҫлыҡта урынлашҡан. Халҡы: 1920 й. – 409 кеше; 1939 – 704; 1959 – 698; 1989 – 415; 2002 – 412; 2010 – 410 кеше. Татарҙар йәшәй (2002). Урта мәктәп, балалар баҡсаһы,...
ҠОРОШ, Ҡариҙел р‑нындағы ауыл
ҠОРОШ, Ҡариҙел р‑нындағы ауыл, Озерки а/с ҡарай. Район үҙәгенән Т.‑Көнс. 70 км һәм Щучье Озеро т. юл ст. (Пермь крайы) К.‑Көнс. табан 175 км алыҫлыҡта Ҡорош й. (Ҡариҙел й. ҡушылдығы) тамағында урынлашҡан. Халҡы: 1906 й. – 411 кеше; 1920 – 543; 1939 – 500; 1959 – 443; 1989 – 212; 2002 – 205; 2010 – 175 кеше....
ҠОРОТ
ҠОРОТ, башҡорт аш-һыуының традицион һөт аҙығы. Күп кенә төрки һәм монгол халыҡтарының аш-һыуында осрай. Башҡорттар Ҡ. айыртылған һәм ойотолған һыйыр (һирәкләп — кәзә) һөтөнән яһай. Ойотҡо итеп әсе Ҡ. йәки ҡатыҡ файҙаланалар. Эркетте эремсек барлыҡҡа килгәнсе ҡайнатҡас, киндер тоҡҡа һалып һарҡыталар....
ҠОРОСҮЛӘН
ҠОРОСҮЛӘН (Ononis), ҡуҙаҡлылар ғаиләһенә ҡараған үҫемлек заты. 70‑тән ашыу төрө билдәле, Евразияның көнбайыш өлөшөндә һәм Төньяҡ Африкала таралған. Башҡортостанда баҫыу Ҡ. үҫә. Күп башлы ҡыҫҡа тамырһабағы һәм оҙон ағасланған тамыры булған күп йыллыҡ төклө үлән. Һабағы төҙ, тармаҡлы, төбөндә ағасҡа әйләнеүсән,...
ҠОРОС‑ҠАРАН, һаҙлыҡ
ҠОРОС‑ҠАРАН, Маты й. (Сөн й. басс.) басс. һаҙлыҡ. Баҡалы р‑ны Ҡорос‑Ҡаран а. төньяҡ‑көнбайышҡа табан 1 км алыҫлыҡта урынлашҡан. Уйһыу һаҙлыҡ, дөйөм майҙаны 41 га, торфтың уртаса ҡалынлығы 1,5 м, иң ҡалыны 2,5 м. Туйыныуы ҡатнаш, башлыса ер өҫтө һыуҙары м‑н туйына. Аҡ ҡайын, билдәһеҙ кәкүкбаш, дарыулы...
ҠОРОС АҒАС
ҠОРОС АҒАС (Fraxinus), зәйтүн һымаҡтар ғаиләһенә ҡараған үҫемлек заты. 70‑тән ашыу төрө билдәле, Төньяҡ ярымшарҙың уртаса бүлкәтендә, һирәгерәк субтропиктарҙа һәм тропиктарҙа таралған. Башҡортостанда ланцет, йәки йәшел Ҡ.а., һәм пенсильвания, йәки ялбыр Ҡ.а. үҫә. Япраҡ ҡойоусы ике өйлө ағас, 150— 350...
ҠОРОС
ҠОРОС, тимерҙең углерод (0,02—2,14%) м‑н иретмәһе, составына марганец, кремний, көкөрт, фосфор ҡушылмалары, ш. уҡ легирлау элементтары (хром, никель, молибден, вольфрам, ванадий, баҡыр, кобальт һ.б.) инә. Үҙенсәлектәре химик составына, микротөҙөлөшөнә, эшкәртеү ысулдарына бәйле. Тәғәйенләнеше б‑са конструкция...
ҠОРОЛТАЙ
ҠОРОЛТАЙ, 1) төрки һәм монгол халыҡтарында юғары вәкәләтле власть органы. Башҡорттар Ҡ. ҡәбиләһәм ырыу башлыҡтарын, аҡһаҡалдарҙы һәм ырыу-ҡәбиләнең башҡа абруйлы вәкилдәрен (ҡара: Батыр, Бей, Кенәз, Мырҙа, Тархан, Хан) һайлаған. Ҡ. ҡарамағына һуғыш һәм солох мәсьәләләре, йола хоҡуғы, шәриғәт нормаларын,...
ҠОРОЛОҠҠА СЫҘАМЛЫЛЫҠ
ҠОРОЛОҠҠА СЫҘАМЛЫЛЫҠ, ҡоролоҡта үҫемлектәрҙең һыуһыҙ һәм туҡымаларҙың үтә ҡыҙыу булыуына бирешмәү һәләтлеге. Үҫемлек төҙөлөшөнөң үҙенсәлектәре (тамыр системаһының оҙонлоғо һәм ҡеүәте, йөнтәҫлеге һ.б.), ш. уҡ ҡоролоҡтоң интенсивлығы һәм оҙайлығы м‑н билдәләнә. Иң юғары Ҡ.с. ксерофиттар эйә. Культуралы...
ҠОРОЛОҠ
ҠОРОЛОҠ, метеорологик күренеш, йыш ҡына һауа температураһы юғары, һауа дымлылығы түбән булып, оҙаҡ ваҡыт яуым‑төшөм булмауы м‑н билдәләнә. Атмосфера һәм тупраҡ Ҡ. айырыла. Атмосфера Ҡ. тотороҡло антициклондар өҫтөнлөк иткәндә барлыҡҡа килә. Тупраҡ Ҡ. атмосфера Ҡ. арҡаһында килеп сыға, парланыу көсәйеү...
ҠОРО МАЛ АҘЫҠТАРЫ
ҠОРО МАЛ АҘЫҠТАРЫ, составында ҙур күләмдә күҙәнәклек булған ҡоро үҫемлек мал аҙыҡтары. Ҡ.м.а. бесән, һалам, кәбәк һ.б. инә. Ҡ.м.а. — үлән ашаған хайуандарҙың ҡышҡы рационының мотлаҡ компоненты. Был төркөмгә ҡараған мал аҙыҡтары аҙыҡ массаларының кәрәкле күләмен һәм кәүшәк консистенцияһын тәьмин итә,...
ҠОРО КӨРТМӘЛЕ
ҠОРО КӨРТМӘЛЕ (Arctostaphylos), арса һымаҡтар ғаиләһенә ҡараған үҫемлек заты. Яҡынса 70 төрө билдәле, Төньяҡ ярымшарҙың уртаса һәм арктик бүлкәттәрендә таралған. Башҡортостанда ябай Ҡ.к. үҫә. Түшәлеүсән үренделе мәңге йәшел ваҡ ҡыуаҡ, оҙонлоғо 25—130 см. Япрағы ваҡ, ҡалын, оҙонса кире йомортҡа формаһында,...
ҠОРМАНТАУ, Ғафури р‑нындағы ауыл
ҠОРМАНТАУ, Ғафури р‑нындағы ауыл, Бурлы а/с ҡарай. Район үҙәгенән Т.‑Көнб. 37 км һәм Аҡкүл т. юл ст. Т.‑Көнс. табан 54 км алыҫлыҡта Ағиҙел й. буйында урынлашҡан. Халҡы: 1906 й. – 867 кеше; 1920 – 1074; 1939 – 867; 1959 – 837; 1989 – 494; 2002 – 489; 2010 – 420 кеше. Татарҙар, башҡорттар йәшәй (2002)....
ҠОРМАНТАУ ТОРАҒЫ
ҠОРМАНТАУ ТОРАҒЫ, Ҡара Абыҙ мәҙәниәте археологик ҡомартҡыһы. Б.э.т. 4—2 бб. ҡарай. Ғафури р‑ны Ҡормантау а. көньяҡҡа табан 2 км алыҫлыҡта Ҡормантау һыртында урынлашҡан. 20 б. 20‑се йй. М.И.Касьянов тарафынан асыла, 1954—55 йй. Һ.В.Йосопов, 1979 й. А.Х.Пшеничнюк өйрәнә. Майҙаны яҡынса 27 мең м2, 56 м2...
ҠОРМАНТАУ МӘҘӘНИӘТЕ
ҠОРМАНТАУ МӘҘӘНИӘТЕ, бронза быуаты аҙағы — иртә тимер быуат башы археологик ҡомартҡыһы. Б.э.т. 11—6 бб. ҡарай. Ғафури р‑ны Ҡормантау а. эргәһендәге торама исеме б‑са аталған. Башҡортостанда Ҡ.м. ҡомартҡылары (40‑ҡа яҡын) Ағиҙел й. урта һәм түбәнге ағымында тупланған (Иҫке Нуғай торалары, Касьянов тораһы,...
ҠОРМАНҒӘЛИЕВ Мөхәмәт Миңлеғәле улы
ҠОРМАНҒӘЛИЕВ Мөхәмәт Миңлеғәле улы (4.9.1916, Тубыл губ. Тара ҡ. — 18.9.1994, Өфө), хужалыҡ эшмәкәре. Б.В. һуғышында ҡатнашыусы. Себер урман‑техника ин‑тын тамамлаған (1941, Красноярск ҡ.). 1945 й. алып Пижма урман комб‑тының (Горький өлк.) баш инженеры. 1950 й. башлап БАССР Урман һәм ҡағыҙ сәнәғәте...
ҠОРМАНАЙБАШ, Миәкә р‑нындағы ауыл
ҠОРМАНАЙБАШ, Миәкә р‑нындағы ауыл, Миәкә а/с ҡарай. Район үҙәгенән К. 12 км һәм Аксёнов т. юл ст. К.‑Көнс. табан 52 км алыҫлыҡта Ҡорманай й. (Өйәҙе й. ҡушылдығы) буйында урынлашҡан. Халҡы: 1906 й. – 381 кеше; 1920 – 551; 1939 – 404; 1959 – 327; 1989 – 175; 2002 – 209; 2010 – 194 кеше. Татарҙар йәшәй...
