Для авторизации на текущем портале в Вашем профиле ЕСИА должно быть заполнено поле "Электронная почта"

Инергə
Төбәк интерактив энциклопедик портал «Башҡортостан»
Башҡортостан Республикаһы Фәндәр академияһы Башҡортостан Республикаһы “Башҡорт энциклопедияһы” дәүләт автономиялы фән учреждениеһы

Список материалов

Наименование статьи
Содержание статьи
Автор
Рубрикатор
Шәхестәр
Энциклопедии
Яңынан эҙләргә

ҠЫРЫМ-ҺАРАЙ, ауыл, Нефтекама ҡ. составында

ҠЫРЫМ-ҺАРАЙ, ауыл, 1969—77 йй. һәм 90‑сы йй. башынан Нефтекама ҡ. составында, Ташкин а/с ҡарай. Нефтекама ҡ. һәм Нефтекама т. юл ст. К.‑Көнс. табан 9 км алыҫлыҡта Ҡайынлыҡ й. (Кама й. ҡушылдығы) буйында урынлашҡан. Халҡы: 1906 й. — 356 кеше; 1920 — 313; 1939 — 365; 1959 — 361; 1989 — 256; 2002 — 244;...

ҠЫРЫМ ҺУҒЫШЫ (1853—56)

ҠЫРЫМ ҺУҒЫШЫ (1853—56), Көнсығыш һуғышы, Яҡын Көнсығышта хаҡимлыҡ итеү өсөн Рәсәй м‑н Бөйөк Британия, Сардиния, Төркиә һәм Франция коалицияһы араһында була. Ҡоро ер ғәскәрҙәре — Балҡанда һәм Кавказда, Балтик буйында, Ҡара диңгеҙ буйында (башлыса — Ҡырымда) һәм Камчаткала, флот Ҡара диңгеҙҙә, Балтик,...

ҠЫРЫМ ТАТАРҘАРЫ ТЕЛЕ

ҠЫРЫМ ТАТАРҘАРЫ ТЕЛЕ, ҡыпсаҡ төркөмөнә (ҡара: Ҡыпсаҡ телдәре) ҡараған төрки телдәрҙең береһе. Украинаның (Херсон өлк.), Үзбәкстандың ҡайһы бер райондарында, ш. уҡ Болгарияла, Грузияла, Дағстанда, Румынияла, РФ‑та (Краснодар һәм Ставрополь крайҙары, Ҡырым), Төркиәлә, Әзербайжанда таралған. Һөйләшеүселәр...

ҠЫРЫБУЖАН, һырт

ҠЫРЫБУЖАН, Башҡортостан (Көньяҡ) Уралындағы һырт. Ғафури р‑ны буйлап Бискур, Ҡушйылға, Ҡарағаслы һәм Аралыҡ йй. (Еҙем й. басс.) араһында субмеридиональ йүнәлештә һуҙылған. Оҙонлоғо 12 км яҡын, киңлеге 2—3 км, абс. бейеклеге 616 м. Рельефында 580—616 м бейеклектәге 6 түбә асыҡ күренә. Көньяҡ өлөшөндә...

ҠЫРШАЛҠАН

ҠЫРШАЛҠАН (Barbarea), әүернәһымаҡтар ғаиләһенә ҡараған үҫемлек заты. Яҡынса 20 төрө билдәле, Европала, Азияның уртаса бүлкәтендә, Төньяҡ һәм Көньяҡ Америкала таралған. Башҡортостанда 3 төрө үҫә. Ике йыллыҡ үлән. Һабағы төҙ, аҙ тармаҡлы, яланғас йәки бер аҙ төклө, бейеклеге 20—100 см. Күп осраҡта аҫҡы...

ҠЫРТҮТӘЛ, Шаран р‑нындағы ауыл

ҠЫРТҮТӘЛ, Шаран р‑нындағы ауыл, Ерекле а/с ҡарай. Район үҙәгенән Т.‑Көнб. 28 км һәм Туймазы т. юл ст. Т. табан 35 км алыҫлыҡта урынлашҡан. Халҡы: 1906 й. — 376 кеше; 1920 — 393; 1939 — 405; 1959 — 401; 1989 — 272; 2002 — 221; 2010 — 176 кеше. Мариҙар йәшәй (2002). Башланғыс мәктәп (Ерекле урта мәктәбе...

ҠЫРТАН ҺЫМАҠТАР

ҠЫРТАН ҺЫМАҠТАР (Onagraceae), ике өлөшлөләр ғаиләһе. Яҡынса 25 заты, 700 төрө билдәле, бөтә ер шарында тиерлек таралған. Үләндәр, ярым ҡыуаҡтар, ҡыуаҡлыҡтар, һирәк осраҡта ағастар. Башҡортостанда 4 заттан 13 төр үҫә (цирцея, боланут, ҡыртан, ишәк ҡолағы). Күп, һирәгерәк ике йыллыҡ үләндәр. Һабаҡтары...

ҠЫРТАН

ҠЫРТАН (Epilobium), ҡыртан һымаҡтар ғаиләһенә ҡараған үҫемлек заты. Яҡынса 200 төрө билдәле, бөтә ер шарында, башлыса уртаса бүлкәттәрҙә таралған. Башҡортостанда 8 төрө үҫә: һаҙ Ҡ., ялбыр Ҡ., тау Ҡ., һеңерле Ҡ., дүрт ҡырлы Ҡ. һ.б. Күп йыллыҡ үләндәр. Һабаҡтары төҙ, бейеклеге 10—150 см. Япраҡтары таҫма...

ҠЫРСЫНТАШЛЫҠ, тау тоҡомо

ҠЫРСЫНТАШЛЫҠ, эре киҫәкле кәүшәк ултырма тау тоҡомо. Аралары ҡомло йәки ҡомло‑ҡырсынлы материал менән тулған ҡырсынташтарҙан тора. Составы буйынса моно‑ (бер төрлө ҡырсынташтан), олиго‑ (2—3 төрлө ҡырсынташтан) һәм полимикт (төрлө составлы ҡырсынташтан); ҡырсынташтарҙың үлсәменә бәйле эре (100—50 мм),...

ҠЫРМЫҪҠАЛЫ, Стәрлетамаҡ р‑нындағы ауыл

ҠЫРМЫҪҠАЛЫ, Стәрлетамаҡ р‑нындағы ауыл, Казадаевка а/с ҡарай. Район үҙәгенән һәм Стәрлетамаҡ т. юл ст. Т.‑Көнб. табан 18 км алыҫлыҡта Аҫау й. (Ҡуғанаҡ й. ҡушылдығы) буйында урынлашҡан. Халҡы: 1906 й. — 1030 кеше; 1920 — 1439; 1939 — 1220; 1959 — 976; 1989 — 649; 2002 — 603; 2010 — 593 кеше. Татарҙар...

ҠЫРМЫҪҠАЛЫ, ауыл, Ҡырмыҫҡалы р‑ны үҙәге

ҠЫРМЫҪҠАЛЫ, ауыл, Ҡырмыҫҡалы р‑ны (1930 й. алып) һәм Ҡырмыҫҡалы а/с үҙәге. Өфөнән К. 50 км һәм Ҡарлыман т. юл ст. К.‑Көнб. табан 12 км алыҫлыҡта Ҡарлыман й. буйында, Өфө—Инйәр—Белорет, Ҡырмыҫҡалы—Атйетәр—Дәүләкән—Талбазы автомобиль юлдарында урынлашҡан. Халҡы (мең кеше): 1906 й. — 2,6; 1920 — 3,8; 1939 —...

ҠЫРМЫҪҠАЛЫ СОРТ ҺЫНАУ УЧАСТКАҺЫ

ҠЫРМЫҪҠАЛЫ СОРТ ҺЫНАУ УЧАСТКАҺЫ. Сорт һынау, Башҡортостандың көньяҡ урман-дала зонаһы шарттарында иген, ҡуҙаҡлы иген, мал аҙығы культураларының һәм шәкәр сөгөлдөрөнөң юғары уңышлы сорттарын, гибридтарын һайлап алыу һәм үҫтерергә тәҡдим итеү м‑н шөғөлләнә. 1937 й. ойошторола. Ҡырмыҫҡалы р‑ны Боҙаяҙ а....

ҠЫРМЫҪҠАЛЫ РАЙОНЫ

ҠЫРМЫҪҠАЛЫ РАЙОНЫ, БР‑ҙың үҙәк өлөшөндә урынлашҡан. Төньяҡта — Өфө һәм Иглин, көнсығышта — Архангел һәм Ғафури, көньяҡта — Ауырғазы, көньяҡ‑көнбайышта — Дәүләкән, төньяҡ‑көнбайышта Шишмә р‑ндары м‑н сиктәш. 1930 й. 20 авг. ойошторола (ҡара: Административ район), район составына Өфө кантоны өйәҙҙәре...

ҠЫРМЫҪҠАЛАР

  ҠЫРМЫҪҠАЛАР (Formicidae), яры ҡанатлылар отрядына ҡараған бөжәктәр ғаиләһе. Яҡынса 9 мең төрө билдәле, бөтә Ер шарында таралған. БР‑ҙа Ҡ. 30‑ға яҡын төрө (болон, бәләкәй урман, нескә башлы һ.б.) бар. Ҡ. — йәмәғәтсел бөжәктәр, ғаиләләре ҡанатлы инә һәм ата, бер йәки бер нисә йомортҡа һалыусы ҡанатһыҙ...

ҠЫРЛЫҠ

ҠЫРЛЫҠ (Spergula), ҡәнәфер һымаҡтар ғаиләһенә ҡараған үҫемлек заты. 5—8 төрө билдәле, Европала, Көнбайыш Азияла һәм Төньяҡ Африкала таралған. Башҡортостанда 3 төрө үҫә. Бер йыллыҡ яланғас йәки биҙле‑төклө үләндәр. Һабаҡтары төҙ йәки үрмәле, бейеклеге 15—100 см. Япраҡтары тар оҙонса (еп һымаҡ тиерлек),...

ҠЫРЛУТ

ҠЫРЛУТ (Gratiola), һаҫығүлән һымаҡтар ғаиләһенә ҡараған үҫемлек заты. Яҡынса 20 төрө билдәле, ике ярымшарҙың да уртаса бүлкәттәрендә һәм тропиктар тауҙарында таралған. Башҡортостанда дарыулы Ҡ. үҫә. Ваҡ тәңкәле япраҡтар м‑н ҡапланған быуынлы үрмәле йыуан тамырлы күп йыллыҡ үлән. Һабағы төбөндә йомарланған,...

ҠЫРҠЪЯПРАҠ

ҠЫРҠЪЯПРАҠ (Sanguisorba), роза һымаҡтар ғаиләһенә ҡараған үҫемлек заты. Яҡынса 30 төрө билдәле, Төньяҡ ярымшарҙың уртаса бүлкәтендә таралған. Башҡортостанда шифалы Ҡ. үҫә. Горизонталь йыуан ағас һымаҡ тамырһабаҡлы күп йыллыҡ үлән. Һабағы төҙ, ҡырлы, өҫкө өлөшөндә тармаҡлы, аҫҡыһында — ерән төктәр м‑н...

ҠЫРҠТЫТАУ, һырт

ҠЫРҠТЫТАУ, Башҡортостан (Көньяҡ) Уралындағы һырт. Белорет һәм Әбйәлил р‑ндары буйлап Ҡолсоғаҙы һәм Шәкәрҙейылға йй. (Кесе Ҡыҙыл й. ҡушылдыҡтары) тамағы киңлегенән алып Оло Ҡыҙыл й. киңлек ағымына тиклем субмеридиональ йүнәлештә һуҙылған. Оҙонлоғо 60 км тирәһе, төньяҡ өлөшөнөң киңлеге 8 км, үҙәк — 16 км,...

ҠЫРҠБЫУЫН ҺЫМАҠТАР

ҠЫРҠБЫУЫН ҺЫМАҠТАР (Equisetophyta, йәки Sphenophyta), юғары төҙөлөшлө споралы үҫемлектәр бүлеге. Хәҙ. (ҡырҡбыуындар) һәм ҡаҙылма (шына япраҡлы, йәки сфенофиллалар) үҫемлектәр кластарын берләштерә. 29 төрө билдәле, Австралия һәм Яңы Зеландиянан башҡа бөтә Ер шарында таралған. Башҡортостанда ҡырҡбыуын...

ҠЫРҠАЯҠТАР

ҠЫРҠАЯҠТАР (Oniscoidea), тигеҙаяҡлылар отрядының ҡыҫала һымаҡтар ғаиләһе. Яҡынса 1000 төрө билдәле, киң таралған. БР‑ҙа 1 төрө — баҙ Ҡ. бар. Тәне яҡынса 2 см оҙонлоҡта, овал формала, өҫ яҡтан ҡабарынҡы, арҡыры һыҙыҡлы; 1‑се күкрәк сегменты м‑н ҡушылған баштан, күкрәктән (7 сегмент) һәм ҡорһаҡтан (6 сегмент)...