Список материалов
ҠЫРҠ ТУҒЫҘЫНСЫ ӨЙРӘНСЕК УҠСЫЛАР ДИВИЗИЯҺЫ
ҠЫРҠ ТУҒЫҘЫНСЫ ӨЙРӘНСЕК УҠСЫЛАР ДИВИЗИЯҺЫ, 1942 й. авг. Өфөлә 4‑се айырым өйрәнсек бригадаһы булараҡ ойошторола; 1944 й. июненән — 49‑сы өйрәнсек дивизияһы. Көньяҡ Урал хәрби округына ингән. 5 полктан (автоматсылар полкынан, миномёт, пулемёт һәм 2 снайпер полкынан) торған. Армияның личный составы резервтарын...
ҠЫРҘАС, Әбйәлил р‑нындағы ауыл
ҠЫРҘАС, Әбйәлил р‑нындағы ауыл, Ҡырҙас а/с үҙәге. Район үҙәгенән К.‑Көнб. табан 26 км һәм Магнитогорск т. юл ст. (Силәбе өлк.) 73 км алыҫлыҡта Ҡырҙас й. (Оло Ҡыҙыл й. ҡушылдығы) буйында урынлашҡан. Халҡы: 1900 й. – 491 кеше; 1920 – 585; 1939 – 381; 1959 – 363; 1989 – 506; 2002 – 654; 2010 – 656 кеше....
ҠЫРҒЫҘ, Краснокама р‑нындағы ауыл
ҠЫРҒЫҘ, Краснокама р‑нындағы ауыл, Яңы Ҡайынлыҡ а/с ҡарай. Район үҙәгенән К.‑Көнс. 62 км һәм Нефтекама т. юл ст. К.‑Көнс. табан 55 км алыҫлыҡта Кәлтәй й. (Ағиҙел й. басс.) буйында урынлашҡан. Халҡы: 1906 й. — 221 кеше; 1920 — 245; 1939 — 340; 1959 — 246; 1989 — 152; 2002 — 104; 2010 — 124 кеше. Мариҙар...
ҠЫРҒЫҘ, башҡ. ҡәбиләһе
ҠЫРҒЫҘ, башҡ. ҡәбиләһе. Ырыу составы: ҡаҙыҡай‑Ҡ., тәңкәй‑Ҡ. Тамғалары — . Этник яҡтан Алтай һәм Урта Азия төрки ҡәбиләләренә барып тоташа. “Ҡырғыҙ” этнонимы ҡаҙаҡтарҙа, ҡырғыҙҙарҙа, тываларҙа, үзбәктәрҙә билдәле. Ҡ. формалашыуына уларҙың б.э. 2‑се мең йыллығы башынан ҡыпсаҡтар мөхитендә булыуы йоғонто...
ҠЫРҒЫҘ‑МИӘКӘ, ауыл, Миәкә р‑ны үҙәге
ҠЫРҒЫҘ‑МИӘКӘ, ауыл, Миәкә р‑ны (1930—63 йй. һәм 1965 й. алып) һәм Миәкә а/с үҙәге. Өфөнән К.‑Көнб. 190 км һәм Аксёнов т. юл ст. К.‑Көнс. табан 43 км алыҫлыҡта Ҡырғыҙ‑Миәкә й. (Дим й. басс.) буйында, Ҡырғыҙ‑Миәкә—Бишбүләк, Ҡырғыҙ‑Миәкә—Стәрлебаш, Ҡырғыҙ‑Миәкә—Тәтер‑Арыҫлан—Стәрлебаш, Шишмә—Аксёнов—Ҡырғыҙ‑Миәкә...
ҠЫРҒЫҘ-БАШҠОРТ СОВЕТ РЕСПУБЛИКАҺЫ
ҠЫРҒЫҘ-БАШҠОРТ СОВЕТ РЕСПУБЛИКАҺЫ (ҠБСР), РСФСР составында башҡорт һәм ҡаҙаҡтарҙың (20 б. 1‑се сирегенең аҙағына тиклем урыҫ сығанаҡтарында ҡырғыҙҙар тип йөрөтөлгәндәр) ниәт ителгән милли дәүләтселеге формаһы. ҠБСР ойоштороу проекты Ә.И.Бикбауов, Ә.Ә.Вәлидов, Х.Й.Йомағолов һәм А.К.Әҙеһәмовтың 1919 й....
ҠЫРҒЫҘ ТЕЛЕ
ҠЫРҒЫҘ ТЕЛЕ, ҡыпсаҡ төркөмөнә (ҡара: Ҡыпсаҡ телдәре) ҡараған төрки телдәрҙең береһе. Ҡырғыҙҙарҙың милли теле, Ҡырғыҙстандың дәүләт теле. Шулай уҡ Үзбәкстандың, Тажикстандың ҡайһы бер өлкәләрендә, Ҡырғыҙстан м‑н күрше булған Ҡаҙағстан райондарында, РФ‑тың байтаҡ райондарында, Ҡытайҙың Синьцзян‑Уйғыр...
ҠЫРҒАЯҠТАР
ҠЫРҒАЯҠТАР (Myriapoda), быуынтығаяҡлылар бүлеге. Иренаяҡлылар, ике пар аяҡлылар, пауроподтар һәм симфилалар кластарына ҡараған яҡынса 15 мең төрө билдәле; бөтә Ер шарында таралған. БР‑ҙа яҡынса 15 төрө бар. Бер нисә мм алып 25 см тиклем оҙонлоҡтағы кәүҙәһе баштан һәм аҙ айырымланған кәүҙәнән (күкрәк...
ҠЫРҒАЯҠТАР
ҠЫРҒАЯҠТАР (Myriapoda), быуынтығаяҡлылар бүлеге. Иренаяҡлылар, ике пар аяҡлылар, пауроподтар һәм симфилалар кластарына ҡараған яҡынса 15 мең төрө билдәле; бөтә Ер шарында таралған. БР‑ҙа яҡынса 15 төрө бар. Бер нисә мм алып 25 см тиклем оҙонлоҡтағы кәүҙәһе баштан һәм аҙ айырымланған кәүҙәнән (күкрәк...
ҠЫРАУ
ҠЫРАУ, метеорологик күренеш, көндөҙ йылы булғанда кисен йәки төндә ер өҫтөндәге йәки тупраҡтағы һауа т‑раһының 0°С түбән төшөүе. Ҡ. төшөү ихтималлығы һауаның дымлылығы кәмегәндә, көсһөҙ ел иҫкәндә һәм болотһоҙ осраҡтарҙа арта. Барлыҡҡа килеүе б‑са адвектив, радиация һәм адвектив‑радиация Ҡ. айырыла....
ҠЫРАҠА, һырт
ҠЫРАҠА, Ҡырҡарҡа, Башҡортостан (Көньяҡ) Уралындағы һырт. Белорет, Әбйәлил һәм Бөрйән р‑ндары буйлап Рәз й. (Ағиҙел й. ҡушылдығы) алып Үҙән й. тамағына тиклем субмеридиональ йүнәлештә һуҙылған. Оҙонлоғо 90 км тирәһе, төньяҡ өлөшөнөң киңлеге 15 км яҡын, урта өлөшөнөң — 20 км, көньяҡ өлөшөнөң — 10—20 км....
ҠЫРАҠА ТЕКТОНИК КОМПЛЕКСЫ
ҠЫРАҠА ТЕКТОНИК КОМПЛЕКСЫ, Бөрйән р‑ны Байназар а. киңлегенән Белорет р‑ны Сермән а. киңлегенә тиклем төньяҡ‑көнсығышҡа табан һуҙылып Ағиҙел й. һул ярында урынлашҡан. Дөйөм майҙаны яҡынса 800 км2. 4 ҙур тау тоҡомо массивы айырыла: Төньяҡ, Үҙән, Урта һәм Көньяҡ Ҡыраҡа. Массивтарҙың формаһы изометрик,...
ҠЫРАҠА ТЕКТОНИК КОМПЛЕКСЫ
ҠЫРАҠА ТЕКТОНИК КОМПЛЕКСЫ, Бөрйән районы Байназар а. киңлегенән Белорет районы Сермән а. киңлегенә тиклем төньяҡ‑көнсығышҡа табан һуҙылып Ағиҙел й. һул ярында урынлашҡан. Дөйөм майҙаны яҡынса 800 км2. 4 ҙур тау тоҡомо массивы айырыла: Төньяҡ, Үҙән, Урта һәм Көньяҡ Ҡыраҡа. Массивтарҙың формаһы изометрик,...
ҠЫР-ТЕЛӘҮЛЕ, Шаран р‑нындағы ауыл
ҠЫР-ТЕЛӘҮЛЕ, Шаран р‑нындағы ауыл, Баҙғыя а/с ҡарай. Район үҙәгенән К.‑Көнс. 27 км һәм Ҡандра т. юл ст. Т. табан 27 км алыҫлыҡта Сөн й. буйында урынлашҡан. Халҡы: 1920 й. — 1388 кеше (Иҫке Теләүле а. халҡы м‑н бергә иҫәпкә алынған); 1939 — 666; 1959 — 412; 1989 — 287; 2002 — 237; 2010 — 190 кеше. Башҡорттар,...
ҠЫР СЫСҠАНДАРЫ
ҠЫР СЫСҠАНДАРЫ (Arvicolinae), кимереүселәр отрядының ирләндәр ярым ғаиләһе. 20 заты, 90‑ға яҡын төрө билдәле. Евразияла (Һиндостан ярымутрауының көньяҡ өлөшөнән һәм Көньяҡ-Көнсығыш Азиянан башҡа) һәм Төньяҡ Америкала таралған. Башҡортостанда 6 затҡа (ала сысҡан, көшөл, ондатра, тоҡор сысҡан, урман сысҡаны,...
ҠЫР БАҘЫЯНЫ
ҠЫР БАҘЫЯНЫ (Dictamnus), рут һымаҡтар ғаиләһенә ҡараған үҫемлек заты. Яҡынса 5 төрө билдәле, Евразияла таралған. Ҡара төҫтәге тармаҡлы эфир майы биҙҙәре булған, әфлисун еҫле күп йыллыҡ үлән. Башҡортостанда Кавказ баҙыяны үҫә. Һабағы төҙ, тармаҡлы, ғәҙәттә нигеҙенә тиклем ҡуйы оҙон бөҙрә төклө, бейеклеге...
ҠЫПСАҠ, төрки ҡәбиләләр берләшмәһе
ҠЫПСАҠ, төрки ҡәбиләләр берләшмәһе. Ҡыймаҡ ҡәбиләләре берләшмәһенә (ҡара: Ҡыймаҡ) ингән, Ҡыймаҡ ҡағанаты ойошоуҙа ҡатнашҡан. 11—13 бб. Ҡ. көнбайышта Дунай й. алып көнсығышта Иртыш й. тиклем Төньяҡ Ҡара диңгеҙ буйы, Азов, Каспий һәм Арал диңгеҙҙәре буйы далаларына (ҡара: Дәшти Ҡыпсаҡ) таралып ултырған....
ҠЫПСАҠ, Илеш р‑нындағы ауыл
ҠЫПСАҠ, Илеш р‑нындағы ауыл, Аҡкүҙ а/с ҡарай. Район үҙәгенән Т.‑Көнб. 28 км һәм Бүздәк т. юл ст. Т.‑Көнб. табан 135 км алыҫлыҡта Сөн й. буйында урынлашҡан. Халҡы: 1906 й. — 456 кеше; 1920 — 490; 1939 — 365; 1959 — 147; 1989 — 173; 2002 — 148; 2010 — 123 кеше. Башҡорттар йәшәй (2002). Фельдшер‑акушерлыҡ...
ҠЫПСАҠ, башҡ. ҡәбиләһе
ҠЫПСАҠ, башҡ. ҡәбиләһе. Ырыу составы: аҡ‑Ҡ. (нуғай‑Ҡ., төрөкмән‑Ҡ.), бошман-һыуын‑Ҡ., гәрәй‑Ҡ., ете ырыу‑Ҡ., ҡара‑Ҡ. (ҡарый‑Ҡ.), ҡарағай‑Ҡ., Ҡ., сәнкем‑Ҡ., һары‑Ҡ., һарыш‑Ҡ. Тамғалары — .
Этник яҡтан б.э. 2‑се мең йыллығы башында Һырдаръяның түбәнге ағымына һәм Арал буйына күсеп ултырған Үҙәк Азия...
ҠЫПСАҠ-ЕТЕ ЫРЫУ КАНТОНЫ
ҠЫПСАҠ-ЕТЕ ЫРЫУ КАНТОНЫ, Ете ырыу-Ҡыпсаҡ кантоны, 1919 й. июлендә АСБР составында Ете ырыу кантоны һәм Ҡыпсаҡ кантоны улустарынан ойошторола. Төньяҡта Юрматы кантоны, төньяҡ-көнсығышта — Бөрйән-Түңгәүер кантоны, көньяҡ-көнсығышта — Үҫәргән кантоны, көньяҡта, көнбайышта һәм төньяҡ-көнбайышта Ырымбур...
