Список материалов
ҮҪЕМЛЕКТӘР ТӨРКӨМӨ
ҮҪЕМЛЕКТӘР ТӨРКӨМӨ, ф и т о ц е н о з, терр‑яның йәшәү шарттары бер төрлө булған участкаһында үҫкән ҡатмарлы төҙөлөшлө үҫемлектәр төрҙәре йыйылмаһы. Башҡортостанда тәбиғи һәм кеше тарафынан булдырылған (урман ултыртмалары, парктар һәм баҡсалар, культуралы үҫемлектәр сәсеүлектәре) Ү.т. таралған. Ү.т....
ҮҪЕМЛЕКТӘР КЛАССИФИКАЦИЯҺЫ
ҮҪЕМЛЕКТӘР КЛАССИФИКАЦИЯҺЫ, с и н т а к с о н о м и я, төрлө рангылы үҫемлек төркөмө типтарын айырыу. Ү.к. үҫемлектәр донъяһын рациональ ҡулланыуҙы ойоштороу һәм уның торошон мониторингылау, биологик төрлөлөктө һаҡлау өсөн кәрәк. Ү.к. нигеҙендә геоботаник районлаштырыу, геоботаник карталар, урмандарҙың,...
ҮҪЕМЛЕКТӘР ДОНЪЯҺЫ
ҮҪЕМЛЕКТӘР ДОНЪЯҺЫ, Ерҙең йәки уның айырым терр‑яларының үҫемлектәр төркөмө йыйылмаһы. Ү.д. таралыуы башлыса дөйөм климат шарттары м‑н билдәләнә, зона һәм бүлкәтлелек ҡанундарына буйһона. Тәбиғәт (климат, рельеф, тупраҡ һ.б.), антропоген (көтөүлек, бысраныу, рекреация һ.б.) факторҙар йоғонтоһонда формалаша....
ҮҪЕМЛЕКТӘР АНАТОМИЯҺЫ
ҮҪЕМЛЕКТӘР АНАТОМИЯҺЫ, үҫемлектәрҙең эске төҙөлөшөн өйрәнгән ботаника бүлеге. Хәҙ. Ү.а. төрлө экологик төркөмдәргә ҡараған үҫемлектәрҙең ағзаларының төҙөлөш үҙенсәлектәрен (экологик Ү.а.), ҡоротҡостар һәм ауырыу тыуҙырыусылар тәҫьире аҫтында туҡымаларҙың һәм ағзаларҙың үҙгәреүен (патологик Ү.а.), үҫемлектәрҙең...
ҮҪЕМЛЕКТӘР
ҮҪЕМЛЕКТӘР (Plantae, йәки Vegetabilia), организмдар батшалығы. Башҡа тере организмдарҙан автотроф туҡланыуға (органик булмаған матдәләрҙән кәрәкле органик матдәләрҙе синтезлау) һәләте булыуы м‑н айырыла, ш. уҡ ваҡытта йәшел Ү. фотосинтез башҡара. Ҡайһы бер Ү. (паразиттар, сапрофиттар) гетеротроф туҡланыу...
ҮҪЕМЛЕКСЕЛЕК СЕЛЕКЦИЯҺЫ ҮҘӘГЕ
ҮҪЕМЛЕКСЕЛЕК СЕЛЕКЦИЯҺЫ ҮҘӘГЕ, дәүләт ғилми учреждениеһы. Башҡортостан өсөн селекция һәм орлоҡсолоҡ өлкәһендә БНИИСХ‑ның эксперимент үткәреү базаһы булып тора. А.х. культуралары сорттарын һәм гибридтарын булдырыуға, а.х. культуралары етештереүҙең технологияларын эшләүгә һәм индереүгә махсуслаша. 1912...
ҮҪЕМЛЕКСЕЛЕК
ҮҪЕМЛЕКСЕЛЕК, 1) ауыл хужалығы тармағы, үҫемлекселек продукцияһы (халыҡ өсөн аҙыҡ‑түлек, малсылыҡ өсөн мал аҙыҡтары, сәнәғәт тармаҡтары өсөн сеймал) етештереү өсөн а.х. культураларын үҫтереү м‑н шөғөлләнә. Малс‑ҡ м‑н тығыҙ бәйле. Баҫыусылыҡ, йәшелсәселек, емешселек, виноградсылыҡ, болонсолоҡ, урмансылыҡ,...
ҮҪЕМЛЕК АРОМАТИК БЕРЛӘШМӘЛӘРЕ
ҮҪЕМЛЕК АРОМАТИК БЕРЛӘШМӘЛӘРЕ, молекулалары 1, йышыраҡ 2 һәм унан күберәк эйәртеүле бәйләнешле системаһы булған, составына гидроксил төркөмдәр ингән планар циклдарҙан торған тәбиғи берләшмәләр. Ү.а.б. ябай һәм күп атомлы фенолдар, флавоноидтар, кумариндар, хромондар, антрахинондар, лигнандар, гидролизланыусы...
ҮҪӘРГӘН КАНТОНЫ
ҮҪӘРГӘН КАНТОНЫ, 1919 й. 20 мартында Орск өйәҙенең Демократик, Ҡансыра, Ҡоруйыл, Ҡыуандыҡ, Поимка, Сәлих, Үҫәргән-Хәйбулла, 1‑се, 2-се, 3-сө, 4-се, 5-се, 6-сы Үҫәргән, Фёдоровка, Һамар һәм Чеботарёвка улустары нигеҙендә АСБР составында ойошторола. 1917 й. ойошторолған авт. Башҡортостандың Ү.к. сиктәре...
ҮҪӘРГӘН
ҮҪӘРГӘН, м ө й т ә н, башҡ. ҡәбиләһе. Ырыу составы: айыу, бишәй, бүре, сураш, шешәй. Тамғалары: . Этник яҡтан б.э. 1‑се мең йыллығының 1‑се ярт. Арал буйына һәм Һырдаръя й. түбәнге ағымына күсеп ултырған Урта Азияның төрки ҡәбиләләренә барып тоташа. “Мөйтән” этнонимы ҡарағалпаҡтарҙа, үзбәктәрҙә билдәле....
ҮРШИҘЕ, Асҡын р‑нындағы ауыл
ҮРШИҘЕ, Асҡын р‑нындағы ауыл, Урмияҙ а/с ҡарай. Район үҙәгенән Т.‑Көнс. 40 км һәм Чернушка т. юл ст. (Пермь крайы) К.‑Көнс. табан 129 км алыҫлыҡта Сарыс й. буйында урынлашҡан. Халҡы: 1906 й. — 513 кеше; 1920 — 597; 1939 — 454; 1959 — 469; 1989 — 319; 2002 — 325; 2010 — 276 кеше. Башҡорттар йәшәй (2002)....
ҮРНӘК, Хәйбулла р‑нындағы ауыл
ҮРНӘК, Хәйбулла р‑нындағы ауыл, Әбеш а/с ҡарай. Район үҙәгенән Көнб. 48 км һәм Һары т. юл ст. (Ырымбур өлк.) Т.‑Көнб. табан 105 км алыҫлыҡта, Шайтантау заказнигында урынлашҡан. Халҡы: 1939 й. — 142 кеше; 1959 — 84; 1989 — 146; 2002 — 169; 2010 — 149 кеше. Башҡорттар йәшәй (2002). Башланғыс мәктәп, фельдшер‑акушерлыҡ...
ҮРНӘК, Саҡмағош р‑нындағы ауыл
ҮРНӘК, Саҡмағош р‑нындағы ауыл, Үрнәк а/с үҙәге. Район үҙәгенән К.-Көнс. 15 км һәм Бүздәк т. юл ст. Т. табан 82 км алыҫлыҡта Сәғәҙи й. (Сәрмәсән й. ҡушылдығы) буйында урынлашҡан. Халҡы: 1939 й. — 474 кеше; 1959 — 857; 1989 — 891; 2002 — 830; 2010 — 665 кеше. Татарҙар, башҡорттар йәшәй (2002). Урта мәктәп,...
ҮРНӘК, Миәкә р‑нындағы ауыл
ҮРНӘК, Миәкә р‑нындағы ауыл, Миәкәбаш а/с ҡарай. Район үҙәгенән Көнс. 8 км һәм Аксёнов т. юл ст. К.-Көнс. табан 51 км алыҫлыҡта урынлашҡан. Халҡы: 1939 й. — 219 кеше; 1959 — 175; 1989 — 101; 2002 — 112; 2010 — 89 кеше. Татарҙар, башҡорттар йәшәй (2002).
Ауылға 20 б. 20‑се йй. Бәләбәй кантонында артель...
ҮРНӘК, Илеш р‑нындағы ауыл
ҮРНӘК, Илеш р‑нындағы ауыл, Дөмәй а/с ҡарай. Район үҙәгенән К. 29 км һәм Бүздәк т. юл ст. Т. табан 94 км алыҫлыҡта урынлашҡан. Халҡы: 1920 й. — 60 кеше; 1939 — 440; 1959 — 375; 1989 — 172; 2002 — 141; 2010 — 119 кеше. Башҡорттар йәшәй (2002). Фельдшер‑акушерлыҡ пункты, клуб бар.
Ауылға 1917 й. һәм...
ҮРНӘК, Әлшәй р‑нындағы ауыл
ҮРНӘК, Әлшәй р‑нындағы ауыл, Казанка а/с ҡарай. Район үҙәгенән һәм Раевка т. юл ст. Т.‑Көнб. табан 16 км алыҫлыҡта урынлашҡан. Халҡы: 1939 й. — 353 кеше; 1959 — 340; 1989 — 241; 2002 — 210; 2010 — 149 кеше. Башҡорттар, татарҙар йәшәй (2002).
Ауылға 1925 й. Бәләбәй кантонында ш. уҡ кантондың Мәтәүбаш,...
ҮРНӘК ТАТАР‑БАШҠОРТ ТЕАТРЫ
ҮРНӘК ТАТАР‑БАШҠОРТ ТЕАТРЫ, Өфө дәүләт үрнәк татар‑башҡорт театры 1919—29 йй. (башҡа мәғлүмәттәр б‑са, 1930 й. тиклем) эшләгән. “Үрнәк театрҙар” антрепризаһында үҙ аллы труппа булараҡ ойошторола, уға төрлө антрепризалар һәм һәүәҫкәр коллектив актёрҙары инә, улар араһында Ф.Дулатова, Ә.Ф.Зөбәйеров, Ф.М....
ҮРМӘТ, Илеш р‑нындағы ауыл
ҮРМӘТ, Илеш р‑нындағы ауыл, Үрмәт а/с үҙәге. Район үҙәгенән К. 18 км һәм Бүздәк т. юл ст. Т. табан 103 км алыҫлыҡта Үрмәтйылға й. (Баҙы й. ҡушылдығы) буйында урынлашҡан. Халҡы: 1906 й. — 1743 кеше; 1920 — 2211; 1939 — 1587; 1959 — 943; 1989 — 808; 2002 — 723; 2010 — 654 кеше. Башҡорттар йәшәй (2002)....
ҮРМӘҪ ӘШӘЛСӘ
ҮРМӘҪ ӘШӘЛСӘ (Spiranthes), әшәлсә һымаҡтар ғаиләһенә ҡараған үҫемлек заты. Яҡынса 25 төрө билдәле, Төньяҡ ярымшарҙың уртаса бүлкәтендә таралған. Башҡортостанда күркәм Ү.ә. үҫә. Ҡыҫҡа тамырһабаҡлы һәм бүлбегә оҡшаш тамырлы күп йыллыҡ, ҡышын йәшел үлән. Һабағы төҙ, бейеклеге 15—35 см. Япрағы тар, ланцет....
ҮРМӘЛСЕК ТУРҒАЙ
ҮРМӘЛСЕК ТУРҒАЙ (Sitta europaea), турғай һымаҡтар отрядының үрмәлсек турғайҙар ғаиләһенә ҡараған ҡош. Евразияла, Төньяҡ-Көнбайыш Африкала таралған. Ултыраҡ ҡош. Кәүҙә оҙонлоғо 13—16 см, ауырлығы 15—26 г (ата ҡоштар эрерәк), ҡанатының ҡоласы 25—28 см. Ҡауырһын ҡапламы зәңгәрһыу‑һоро төҫтә, тамағы, күкрәге...
