Список материалов
ҺӘЛӘКӘТТӘР МЕДИЦИНАҺЫ ХЕҘМӘТЕ
ҺӘЛӘКӘТТӘР МЕДИЦИНАҺЫ ХЕҘМӘТЕ, Бөтә Рәсәй һәләкәттәр м е д и ц и н а һ ы х е ҙ м ә т е, ғәҙәттән тыш хәлдәрҙе иҫкәртеү һәм эҙемтәләрен бөтөрөү б‑са берҙәм дәүләт системаһының өлөшө; стихиялы бәлә‑ҡазалар, авариялар, һәләкәттәр, эпидемиялар, локаль ҡораллы конфликттар, террорсылыҡ акты һ.б. ваҡытында...
ҺӘЙТӘК, Учалы р‑нындағы ауыл
ҺӘЙТӘК, Учалы р‑нындағы ауыл, Учалы а/с ҡарай. Район үҙәгенән Т.‑Көнс. 17 км һәм Учалы т. юл ст. Көнс. табан 10 км алыҫлыҡта Ямйылға й. (Уй й. басс.) буйында урынлашҡан. Халҡы: 1900 й. — 221 кеше; 1920 — 289; 1939 — 221; 1959 — 353; 1989 — 329; 2002 — 338; 2010 — 351 кеше. Башҡорттар йәшәй (2002). Башланғыс...
ҺӘЙТӘК, Балтас р‑нындағы ауыл
ҺӘЙТӘК, Балтас р‑нындағы ауыл, Һәйтәк а/с үҙәге. Район үҙәгенән К.‑Көнб. 14 км һәм Көйәҙе т. юл ст. (Пермь крайы) К. табан 84 км алыҫлыҡта Ҡыйғаҙы й. (Тере Танып й. ҡушылдығы) буйында урынлашҡан. Халҡы: 1906 й. — 1976 кеше; 1920 — 2366; 1939 — 1774; 1959 — 1461; 1989 — 976; 2002 — 863; 2010 — 746 кеше....
ҺӘЙЕТҠОЛ, Б а ш а й, Әбйәлил р‑нындағы ауыл
ҺӘЙЕТҠОЛ, Б а ш а й, Әбйәлил р‑нындағы ауыл, Буранғол а/с ҡарай. Район үҙәгенән Т.‑Көнб. табан 36 км һәм Магнитогорск т. юл ст. (Силәбе өлк.) 91 км алыҫлыҡта Оло Ҡыҙыл й. буйында урынлашҡан. Халҡы: 1900 й. — 157 кеше; 1920 — 210; 1939 — 143; 1959 — 158; 1989 — 96; 2002 — 124; 2010 — 146 кеше. Башҡорттар...
ҺӘЙЕТ, Фёдоровка р‑нындағы ауыл
ҺӘЙЕТ, Фёдоровка р‑нындағы ауыл, Разин а/с ҡарай. Район үҙәгенән К.‑Көнс. 38 км һәм Мәләүез т. юл ст. Т.‑Көнб. табан 26 км алыҫлыҡта Һуҡайлы й. буйында урынлашҡан. Халҡы: 1906 й. — 464 кеше; 1920 — 570; 1939 — 282; 1959 — 212; 1989 — 249; 2002 — 318; 2010 — 307 кеше. Башҡорттар йәшәй (2002). Төп мәктәп,...
ҺАУЛЫҠ ҺАҠЛАУ
ҺАУЛЫҠ ҺАҠЛАУ, халыҡ һаулығын һаҡлау һәм нығытыу, кешеләрҙең ғүмерен оҙайтыу маҡсатында үткәрелгән дәүләт соц.‑иҡт., мед. һәм йәмәғәт саралары системаһы. Һ.һ. системаһының эше кадрҙар, матди‑техник база, билдәле ойоштороу структураһы, ярашлы технологиялар булыуы һәм медицина фәненең үҫеше м‑н тәьмин...
ҺАУАНЫҢ ДЫМЛЫЛЫҒЫ
ҺАУАНЫҢ ДЫМЛЫЛЫҒЫ, һауала һыу пары миҡдары; һауа торошо һәм климаттың иң мөһим күрһәткестәренең береһе. Абс. (г/м3) һәм сағыштырма (%) дымлылыҡ, һыу парының тығыҙлығы (баҫым, гПа), туйындырыу дефициты (гПа), ысыҡ нөктәһе һ.б. хас. Гигрометр, психрометр м‑н үлсәнә. Ер өҫтөндәге Һ.д. геогр. урынға, рельефҡа,...
ҺАУАНАН КҮҘӘТЕҮ, ХӘБӘР ИТЕҮ ҺӘМ ЭЛЕМТӘ ХӘРБИ УЧИЛИЩЕҺЫ
ҺАУАНАН КҮҘӘТЕҮ, ХӘБӘР ИТЕҮ ҺӘМ ЭЛЕМТӘ ХӘРБИ УЧИЛИЩЕҺЫ, 1941 й. 17 майында Ленинградта РККА составында асыла; хәҙ. А.Ф.Можайский ис. Хәрби‑йыһан акад. ракета‑йыһан оборона саралары ф‑ты. 1941 й. авг. — 1945 й. авг. Бөрө ҡ. урынлашҡан. 1941 й. дек. — 1945 й. майында офицерҙарҙың 29 сығарылышы (1,8 меңдән...
ҺАУА ТРАНСПОРТЫ
ҺАУА ТРАНСПОРТЫ, һауа юлдары буйлап пассажирҙар, почта һәм йөк ташыған транспорт төрө. Авиапредприятиелар (һауа суднолары паркы булған), аэропорттарҙан, ш. уҡ кадрҙар әҙерләү һәм яңынан әҙерләү, авиация техникаһын техник хеҙмәтләндереү һәм ремонтлау м‑н шөғөлләнгән учреждение, ойошма һәм пр‑тиелар селтәренән...
ҺАУА ТОРОШО
ҺАУА ТОРОШО, әлеге ваҡытта йәки сикләнгән ваҡыт эсендә (тәүлек, ай, йыл) билдәле урында күҙәтелгән атмосфера күренештәре һәм процестары комплексы. Һ.т. күп йыллыҡ режимы климат тип атала. Һ.т. даими рәүештә үҙгәрә һәм уға атмосфера баҫымы, т‑ра, һауаның дымлылығы, ел көсө һәм йүнәлеше, болотлолоҡ, яуым‑төшөм,...
ҺАУА ТЕМПЕРАТУРАҺЫ
ҺАУА ТЕМПЕРАТУРАҺЫ, һауаның йылылыҡ торошо дәрәжәһен билдәләгән дәүмәл; һауа торошо һәм климат характеристикаларының береһе. Термометр һәм термограф ярҙамында үлсәнә. Һ.т. урындың геогр. торошона, рельефҡа, һауаның дымлылығына һ.б. бәйле. Һ.т. тәүлек эсендә үҙгәрешенең боҙолоуы һауа торошоноң үҙгәреүенә...
ҺАУА ӨРҘӨРГӨС МАШИНАЛАР
ҺАУА ӨРҘӨРГӨС МАШИНАЛАР, вентиляция, һауа м‑н йылытыу, һауаны кондициялау системаларында, төрлө производство‑технологик процестарҙа (йылылыҡ агрегаттарының яғыу урындарына һауа ебәреү, үткәргес торбалар буйлап һауалы ҡатышмаларҙы күсереү һ.б.) һауаны йәки газдарҙы ҡыҫыу һәм күсереү ҡоролмалары. Баҫымды...
ҺАУА МАССАЛАРЫ
ҺАУА МАССАЛАРЫ, атмосфераның (тропосфераның) түб. ҡатламының бер төрлө үҙсәнлектәргә (т‑ра, дымлылыҡ, үтә күренеүсәнлек һ.б.) эйә булған һәм дөйөм атмосфера циркуляцияһы ағымының береһендә күсеп йөрөгән киң өлөштәре. Һ.м. майҙаны материктар һәм океандарҙың үлсәмдәре м‑н сағыштырмалы. Формалашыу районы...
ҺАТЫУСИН Сәғит Сәлимгәрәй улы
ҺАТЫУСИН Сәғит Сәлимгәрәй улы [1.1.1914, Ырымбур губ. ш. уҡ исемле өйәҙе Мерәҫ а. (Ырымбур өлк. Яңы Сергиевка р‑ны) — 12.10.1990, Мәскәү], дипломат. 1939 й. Халхин‑Гол й. янында совет‑япон хәрби бәрелешендә, Б.В. һуғышында ҡатнашыусы. Ырымбур пед. ин‑тын (1935), СССР Сит ил эштәре министрлығының юғары...
ҺАТЫБАЛДИНА Сәниҙә Тимерхан ҡыҙы
ҺАТЫБАЛДИНА Сәниҙә Тимерхан ҡыҙы (9.2.1942, БАССР‑ҙың Стәрлебаш р‑ны Ирекле а. — 26.8.2016, Өфө, БР‑ҙың Стәрлебаш р‑ны Иҫке Ҡалҡаш а. ерләнгән), педагог‑методист. Биол. ф. канд. (1971), проф. (1993). БАССР мәктәбенең атҡ. уҡытыусыһы (1983), БР‑ҙың мәғариф отличнигы (1997). БДУ‑ны тамамлаған (1966)....
ҺАТЛЫҠОВ Хәбибназар Мөхәммәткафи улы
ҺАТЛЫҠОВ Хәбибназар Мөхәммәткафи улы, Х ә б и б н а з а р ә л ‑Ү т ә к и [12.9.1862, Өфө губ. Стәрлетамаҡ өйәҙе (БР‑ҙың Ғафури р‑ны) Үтәк а. — 21.6.1921, шунда уҡ], дин әһеле, мәғрифәтсе. Үтәк мәҙрәсәһен тамамлаған. Өфө губ. Стәрлетамаҡ өйәҙе (хәҙ. Ауырғазы р‑ны) Балыҡлыкүл а. мәҙрәсәһендә, Стәрлетамаҡ...
ҺАТЛЫҠ, Күгәрсен р‑нындағы ауыл
ҺАТЛЫҠ, У р ы ҫ Һ а т л ы ғ ы, Күгәрсен р‑нындағы ауыл, Юлдыбай а/с ҡарай. Район үҙәгенән К.‑Көнс. 24 км һәм Мәләүез т. юл ст. К.‑Көнс. табан 91 км алыҫлыҡта Оло Эйек й. (Һаҡмар й. ҡушылдығы) буйында урынлашҡан. Халҡы: 1900 й. — 160 кеше; 1920 — 249; 1939 — 258; 1959 — 172; 1989 — 68; 2002 — 292; 2010...
ҺАТҠЫ ЗАВОДЫ
ҺАТҠЫ ЗАВОДЫ, Троицк‑Һ.з., 1756 й. Себер даруғаһының Әйле һәм Ҡыуаҡан улусы башҡорттарынан һатып алынған ерҙәрҙә Һатҡы й. (Әй й. ҡушылдығы) буйында барон А.С.Строганов (ҡара: Строгановтар) тарафынан суйын иретеү һәм тимер етештереү з‑ды булараҡ нигеҙ һалына. Хужалары: Строганов, 1769 й. алып Лугининдар,...
ҺАҪЫҠКҮЛ ҠӘБЕРЛЕГЕ
ҺАҪЫҠКҮЛ ҠӘБЕРЛЕГЕ, Яңы Һаҫыҡкүл ҡәберлеге, Пьяный бор мәҙәниәте археологик ҡомартҡыһы. Б.э. 1—3 бб. ҡарай. Баҡалы р‑ны Яңы Һаҫыҡкүл а. көнсығыш ситендә Ыҡ й. (Кама й. ҡушылдығы) уң ярында һыу баҫмай торған киртләстә урынлашҡан. 1973 й. асылған, 1976—80 йй. С.М.Васюткин, В.К. Калинин тарафынан тикшерелгән....
ҺАҪЫҠ ШЫРАУ
ҺАҪЫҠ ШЫРАУ (Xanthium), астра һымаҡтар ғаиләһенә ҡараған үҫемлектәр заты. Яҡынса 25 төрө билдәле, бөтә Ер шары буйлап таралған. Башҡортостанда ороло Һ.ш. үҫә. Бер йыллыҡ үлән. Һабағы ныҡ тарбаҡлы, өҫтә биҙле төктәре бар, бейеклеге 15—80 см. Япрағы өс айырсалы, киҫек киртләсле, төбөндә йөрәккә оҡшаған....
