Список материалов
ҺАҠЛАУ, Краснокама р‑нындағы ауыл
ҺАҠЛАУ, Краснокама р‑нындағы ауыл, Сауыҙбаш а/с ҡарай. Район үҙәгенән К.‑Көнб. 45 км һәм Нефтекама т. юл ст. К.‑Көнб. табан 38 км алыҫлыҡта Исток й. (Кама й. ҡушылдығы) буйында урынлашҡан. Халҡы: 1906 й. — 1306 кеше; 1920 — 1518; 1939 — 1283; 1959 — 607; 1989 — 455; 2002 — 398; 2010 — 388 кеше. Башҡорттар,...
ҺАҠЛАҒЫС ҠАПЛАУҘАР
ҺАҠЛАҒЫС ҠАПЛАУҘАР, изделиеның махсус әҙерләнгән өҫкө йөҙөнә уны тышҡы факторҙар йоғонтоһонан һаҡлау өсөн һөртөлгән ҡаплаусы матдә ҡатламдары. Металл (металдар һәм уларҙың иретмәләре) һәм металл булмаған (органик — полимерлы, битумлы, ташкүмерле һ.б.; органик булмаған — быяла‑эмаль, керамик һ.б.; минераль...
ҺАҠЛАҒЫС
ҺАҠЛАҒЫС, эйәһен төрлө бәлә‑ҡазанан һаҡлаған, уңыш килтергән әйбер. Һ. итеп тылсым, бетеү, талисман, үҫемлектәр, ҡоралдың, кейемдең бер өлөшө һ.б. ҡулланылған. Шулай уҡ Һ. функцияһын тамғалар, исемдәр һәм, ҡағиҙә булараҡ, йолаларҙа (ҡара: Йола фольклоры) ҡулланылған арбауҙар, һамаҡлауҙар, доғалар, көйләүҙәр...
ҺАҠАЛТАЙ СӘСКӘ
ҺАҠАЛТАЙ СӘСКӘ (Epipogium), әшәлсә һымаҡтар ғаиләһенә ҡараған үҫемлектәр заты. 2 төрө билдәле, Евразияла, Африканың тропик бүлкәтендә һәм Австралияла таралған. Башҡортостанда япраҡһыҙ Һ.с. үҫә. Күп йыллыҡ үлән, бейеклеге 5—25 см, ныҡ тарбаҡлы мәрйен һымаҡ тамырһабаҡлы. Һабағы мурт, һарғылт төҫтә, ҡыҙғылт...
ҺАЙЫЛМЫШ УЙПАТЛЫҒЫ
ҺАЙЫЛМЫШ УЙПАТЛЫҒЫ, Волга‑Кама антеклизаһының беренсе дәрәжәле ҙур кире тектоник структураһы. Р.О.Хачатрян (1978) һ.б. тарафынан өйрәнелә. Һ.у. үтәнән‑үтә өҫкө кембрий алдынан алып палеозойға тиклем ултырмаларҙа күҙәтелә. Ситтәге платформалы уйпатлыҡтар тибына ҡарай, Мораҡ депрессияһы яғына асыла. Төньяҡ‑көнбайышҡа...
ҺАЙРАР ТУРҒАЙҘАР
ҺАЙРАР ТУРҒАЙҘАР, һайрар ҡоштар (Oscines), турғай һымаҡтар ярым отряды. 70‑тән ашыу ғаиләһе, яҡынса 4000 төрө билдәле, Антарктиданан тыш бөтә Ер шары буйлап таралған. Башҡортостанда 17 ғаиләгә (барҡылдаҡтар, ҡарғалар, ҡарлуғастар, себен турғайҙары, сәпсектәр, һабан турғайҙары һ.б.) ҡараған 300 төрө...
ҺАЙРАН, Ишембай р‑нындағы ауыл
ҺАЙРАН, М о т а л л а п, Ишембай р‑нындағы ауыл, Һайран а/с ҡарай. Район үҙәгенән Көнс. 30 км һәм Салауат т. юл ст. Т.‑Көнс. табан 51 км алыҫлыҡта Шиҙе й. (Һәләүек й. ҡушылдығы) буйында урынлашҡан. Халҡы: 1906 й. — 1216 кеше; 1920 — 1193; 1939 — 865; 1959 — 759; 1989 — 338; 2002 — 319; 2010 — 339 кеше....
ҺАЙЛАУ СИСТЕМАҺЫ
ҺАЙЛАУ СИСТЕМАҺЫ, дәүләт сәйәси системаһы элементы, граждандарҙың һайлауға һәм һайланыуға хоҡуғын; һайлауҙарҙы ойоштороу һәм үткәреү тәртибен, тауыш биреү һөҙөмтәләрен билдәләү ысулын урынлаштырыуҙы үҙ эсенә ала. Һ.с. өс төп төргә бүленә: мажоритар, был осраҡта һайлау округы б‑са һайлаусылар күпселек...
ҺАҘЫЙ Закир Һаҙый улы
ҺАҘЫЙ Закир Һаҙый улы [15.3.1863, Ырымбур губ. Бәләбәй өйәҙе Йәрәмкә а. (БР‑ҙың Шаран р‑ны) — 1932 (башҡа мәғлүмәттәр б‑са, 1933), Мәскәү өлк. Бимсала а.], яҙыусы. Бөгөлмә өйәҙенең Тымытыҡ а. (ТР‑ҙың Аҙнаҡай р‑ны; 1875—84) һәм Рязань губ. Ҡасим ҡ. (1885—90) мәҙрәсәләрендә уҡығандан һуң Рязань губ....
ҺАҘЫЕВ Мөнир Һаҙый улы
ҺАҘЫЕВ Мөнир Һаҙый улы, Мөхәмәтһаҙыев Мөхәмәтмөнир М ө х ә м ә т һ а ҙ ы й у л ы (10.12.1876, Ҡазан губ. Яңы Әмзә а. — 10.8.1913, Силәбе ҡ.), тарихсы, дин әһеле. Ғәлекәй мәҙрәсәһендә уҡыған (Ҡазан). 1902—04 йй. “Мөхәмәҙиә” мәҙрәсәһендә мөғәллим. 1905 й. алып Силәбелә: мәҙрәсә мөғәллиме, 1906 й. алып...
ҺАҘСӘСКӘ, үҫемлектәр заты
ҺАҘСӘСКӘ (Nymphoides), өсъяпраҡ һымаҡтар ғаиләһенә ҡараған үҫемлектәр заты. Яҡынса 20 төрө билдәле, ике ярымшарҙың да тропик, субтропик һәм уртаса бүлкәттәрендә таралған. Башҡортостанда ҡалҡанъяпраҡ Һ. үҫә. Йәйелеүсән тамырһабаҡлы күп йыллыҡ һыу үләне. Һабағының оҙонлоғо 90—150 см. Япрағы йомро, һыу...
ҺАҘЛЫҠТЫ ӨЙРӘНЕҮ ҒИЛЕМЕ
ҺАҘЛЫҠТЫ ӨЙРӘНЕҮ ҒИЛЕМЕ, һаҙлыҡтар, уларҙың барлыҡҡа килеүе, үҫеше, төҙөлөшө һәм хужалыҡта файҙаланылыуы т‑да фән. Гидрология, геоботаника, тупраҡ ғилеме (ҡара: Һаҙ тупрағы) һәм геология б‑са тикшеренеүҙәр һөҙөмтәләренә нигеҙләнә. Башҡортостан һаҙлыҡтарын тикшереү 20 б. 20‑се йй. алып барыла. Географ...
ҺАҘЛЫҠТАР
ҺАҘЛЫҠТАР, гидрофиль үҫемлектәр донъяһы м‑н ҡапланған ер өҫтөнөң артыҡ еүеш булған участкалары, ландшафттарҙың үҙенсәлекле класы. Ҡоро ерҙең (болон, урман) һаҙға әйләнеүе һәм һыу ятҡылыҡтарын үлән баҫыу һөҙөмтәһендә килеп сыға, торф барлыҡҡа килтерә. Тупланған торфтың ҡалынлығы б‑са һаҙланған ерҙәр...
ҺАҘҠАНАТ
ҺАҘҠАНАТ, к а л л а (Сalla), аронник һымаҡтар ғаиләһенә ҡараған үҫемлектәр заты. 1 төрө билдәле, Евразияла һәм Төньяҡ Америкала таралған. Йәйелеүсән, быуынлы, йәшел тамырһабағы булған күп йыллыҡ үлән. Һабағы төҙ, япраҡһыҙ (уҡ кеүек), бейеклеге 15—30 см. Япраҡтары ябай, овал‑йөрәк һымаҡ, оҙон һаплы,...
ҺАҘАНАҠ
ҺАҘАНАҠ (Ledum), арса һымаҡтар ғаиләһенә ҡараған үҫемлектәр заты. Яҡынса 10 төрө билдәле, Евразияның һәм Төньяҡ Американың арктик, субарктик, уртаса бүлкәттәрендә таралған. Башҡортостанда һаҙлыҡ Һ. үҫә. Бейеклеге 50—120 см булған мәңге йәшел ҡыуаҡлыҡ. Япрағының сите төрөлгән, тиресәле, ҡыҫҡа һапта урынлашҡан....
ҺАҘАН, Дим й. басс. һаҙлыҡ
ҺАҘАН, Дим й. басс. һаҙлыҡ. Шишмә р‑ны Шишмә ҡасабаһынан көньяҡҡа табан 3 км алыҫлыҡта урынлашҡан. Уйһыу һаҙлыҡ, дөйөм майҙаны 136,0 га, торфтың уртаса ҡалынлығы 0,9 м, иң ҡалыны — 1,8 м, эшкәртелмәгән торф запасы 434,0 мең м3. Туйыныуы ҡатнаш. Муйыл, тал, ҙур дегәнәк, ерек ҡураһы, ҡомалаҡ һ.б. үҫә....
ҺАҘ, Ҡалтасы р‑нындағы ауыл
ҺАҘ, Ш о р ъ я л, Ҡалтасы р‑нындағы ауыл, Красный Холм а/с ҡарай. Район үҙәгенән Көнс. 22 км һәм Яңауыл т. юл ст. К. табан 39 км алыҫлыҡта урынлашҡан. Халҡы: 1906 й. — 610 кеше; 1920 — 548; 1939 — 567; 1959 — 682; 1989 — 569; 2002 — 578; 2010 — 549 кеше. Мариҙар йәшәй (2002). Балалар баҡсаһы, мәҙәниәт...
ҺАҘ ТУПРАҒЫ
ҺАҘ ТУПРАҒЫ, оҙайлы артыҡ дымланыу шарттарында дым яратыусы үҫемлектәр донъяһы аҫтында формалашҡан тупраҡ тибы. Ҡоро ер һаҙланғанда һәм һыу ятҡылыҡтары торфланғанда барлыҡҡа килә. Һыу айырғыстарҙа яуым‑төшөм м‑н артыҡ дымланғанда гигрофиттар аҫтында (торф‑глейлы һәм торфлы тупраҡтар) һәм битләүҙәр нигеҙендә,...
ҺАҘ ТОМБОЙОҒО
ҺАҘ ТОМБОЙОҒО (Caltha palustris), лютик һымаҡтар ғаиләһенә ҡараған үҫемлектәр заты. Ике ярымшарҙың да тропик булмаған өлкәләрендә яҡынса 15 (башҡа мәғлүмәттәр б‑са,
25‑тән ашыу) төрө билдәле. Башҡортостанда Һ.т. үҫә. Күп йыллыҡ үлән кеүек үҫемлек. Һабағы яланғас, ябай йәки тарбаҡлы, үрмәле йәки күтәрелеүсән,...
ҺАҘ СӘСКӘ
55
