Список материалов
ҠЫПСАҠ ТЕЛДӘРЕ
ҠЫПСАҠ ТЕЛДӘРЕ, төрки телдәр ғаиләһенә ҡараған ҡәрҙәш телдәр төркөмө. Ҡ.т. башлыса Евразияла таралған. Донъяла һөйләшеүселәр һаны 20 млн ашыу кеше (1989). К.М.Мусаев һ.б. ҡайһы бер ғалимдарҙың фаразлауы б‑са, ҡыпсаҡ тәү теле б.э.т. 10 б. барлыҡҡа килгән; б.э. 2 б. алып уның ареаль төрҙәре формалаша;...
ҠЫПСАҠ КАНТОНЫ
ҠЫПСАҠ КАНТОНЫ, 1919 й. 20 мартында АСБР составында ойошторола. 1917 й. ойошторолған автономиялы Башҡортостандың Ҡ.к. сиктәре нигеҙ итеп алынған. Кантонға Ырымбур өйәҙенең Бөрйән‑Ҡыпсаҡ, Бошман‑Һыуын‑Ҡара‑Ҡыпсаҡ, 1‑се һәм 2‑се Ҡара‑Ҡыпсаҡ, Семён‑Петровский һәм Йомағужа улустары инә. Төньяҡта Юрматы...
ҠЫПСАҠ ИБРАҺИМ
ҠЫПСАҠ ИБРАҺИМ, Ҡараҡыпсаҡ И. [ысын исеме Ибраһимов Ғабдулла Ғәбделғәлләм улы; 1895, Ырымбур губ. ш. уҡ исемле өйәҙе Сапыҡ а. (БР‑ҙың Күгәрсен р‑ны) – 27.9.1937, Мәскәү], яҙыусы, Башҡорт милли хәрәкәте эшмәкәре. Граждандар һуғышында ҡатнашыусы. Я.М.Свердлов ис. Коммунистик ун‑тын тамамлаған (1919)....
ҠЫПСАҠ АРХЕОЛОГИК КОМПЛЕКСЫ
ҠЫПСАҠ АРХЕОЛОГИК КОМПЛЕКСЫ, Пьяный Бор мәҙәниәте археологик ҡомартҡылары төркөмө. Б.э.т. 2—1 бб. ҡарай. Илеш р‑ны Ҡыпсаҡ а. янында Сөн й. уң ярында урынлашҡан. Комплексҡа ҡаласыҡ һәм ҡәберлек инә.
Ҡыпсаҡ ҡаласығы ауылдан көньяҡ-көнбайышҡа табан 2,5 км алыҫлыҡта урынлашҡан. 60‑сы йй. В.Ф.Генинг тарафынан...
ҠЫҢҒЫРАУ СӘСКӘ ҺЫМАҠТАР
ҠЫҢҒЫРАУ СӘСКӘ ҺЫМАҠТАР (Campanulaceae), ике өлөшлөләр ғаиләһе. Яҡынса 40 заты, 800‑гә яҡын төрө билдәле, башлыса Төньяҡ ярымшарҙың уртаса бүлкәтендә таралған. Үлән йәки ваҡ ҡыуаҡтар, һирәкләп ағас һымаҡ үҫемлектәр. Башҡортостанда 2 заттан (ҡыңғыраугөл, ҡыңғырау сәскә) 12 төр үҫә. Күп һәм ике йыллыҡ...
ҠЫҢҒЫРАУ СӘСКӘ
ҠЫҢҒЫРАУ СӘСКӘ (Campanula), ҡыңғырау сәскә һымаҡтар ғаиләһенә ҡараған үҫемлек заты. Яҡынса 400 төрө билдәле, Төньяҡ ярымшарҙың уртаса бүлкәтендә таралған. Башҡортостанда 11 төрө үҫә. Ике йәки күп йыллыҡ үләндәр. Һабаҡтары төҙ, яланғас йәки ҡыҫҡа төклө, бейеклеге 15— 120 см. Япраҡтары сиратлы, киртләсле...
ҠЫҢҒЫР-МӘНӘҮЕЗ
ҠЫҢҒЫР-МӘНӘҮЕЗ, Ҡорған, Бишбүләк р‑нындағы ауыл, Ҡыңғыр-Мәнәүез а/с үҙәге. Район үҙәгенән К.‑Көнс. 10 км һәм Аксёнов т. юл ст. К.‑Көнб. табан 35 км алыҫлыҡта Ҡорған й. (Мәнәүез й. ҡушылдығы) буйында урынлашҡан. Халҡы: 1906 й. — 1603 кеше; 1920 — 2042; 1939 — 1658; 1959 — 1658; 1989 — 1284; 2002 — 1344;...
ҠЫНА
ҠЫНА (Impatiens), ҡына һымаҡтар ғаиләһенә ҡараған үҫемлек заты. Яҡынса 900 төрө билдәле, башлыса Африка һәм Азияның тропик һәм субтропик бүлкәттәрендә, ҡайһы бер төрҙәре Евразия, Африка һәм Төньяҡ Американың уртаса бүлкәттәрендә таралған. Башҡортостанда ваҡ сәскәле Ҡ. һәм ябай Ҡ. үҫә. Бер йыллыҡ үләндәр,...
ҠЫМЫҘЛЫҠТАР
ҠЫМЫҘЛЫҠТАР (Polygonum), ҡарабойҙай һымаҡтар ғаиләһенә ҡараған үҫемлек заты. Яҡынса 300 төрө билдәле, бөтә Ер шарында таралған. Башҡортостанда 15 төрө үҫә: альп Ҡ., йәки башҡорт кәбеҫтәһе; кескәй Ҡ.; ауыш Ҡ.; һыу боросо; бәпкә үләне, йәки күгүлән һ.б. Бер йәки күп йыллыҡ үләндәр.
Һабаҡтары төҙ, ҡайһы...
ҠЫМЫҘ МЕНӘН ДАУАЛАУ
ҠЫМЫҘ МЕНӘН ДАУАЛАУ, дауалау маҡсатында ҡымыҙҡулланыу. Ҡымыҙҙағы еңел үҙләштерелә торған аҡһымдар, витаминдар, микроэлементтар, туйындырылмаған май к‑талары һ.б. уның шифаһын билдәләй.
Ҡ.м.д. аш һеңдереү, тын алыу, ҡан барлыҡҡа килтереүсе ағзалар, йөрәк‑ҡан тамырҙары, нервы һәм эндокрин системалары...
ҠЫМЫҘ
ҠЫМЫҘ, башҡорттарҙың бейә һөтөнән яһалған традицион эсемлеге (ҡара: Башҡорт аш-һыуы). Евразияның малсылыҡ м‑н шөғөлләнгән күп кенә халыҡтарында таралған. Башҡорттар Ҡ. һирәкләп кәзә һөтөнән дә әҙерләгән. Ҡур сифатында Ҡ. һауытында тороп ҡалған сүпрә, ҡатыҡйәки уға тиклем әсетелгән Ҡ. ҡулланылған. Ҡайһы...
ҠЫЛЫСЪЯПРАҠ
ҠЫЛЫСЪЯПРАҠ, һ ы у һ ы н (Comarum), роза һымаҡтар ғаиләһенә ҡараған үҫемлек заты. 1 төрө — һаҙ ҡылысъяпрағы билдәле; Евразияның һәм Төньяҡ Американың уртаса һәм субтропик бүлкәттәрендә таралған. Ағас һымаҡ, төйөндәрендә тамырланыусы оҙон үрмәле тамырһабаҡлы күп йыллыҡ үлән йәки ҡыуаҡ. Һабағы күтәрелеүсән,...
ҠЫЛЫСҮЛӘН
ҠЫЛЫСҮЛӘН (Cladium), күрән һымаҡтар ғаиләһенә ҡараған үҫемлек заты. Яҡынса 5 төрө билдәле, ике ярымшарҙың да уртаса, субтропик һәм тропик бүлкәттәрендә таралған. Башҡортостанда ябай Ҡ. үҫә. Йыуан оҙон йәйелеүсән тамырһабаҡлы күп йыллыҡ үлән. Һабағы йомро, төҙ, ябай, эсе ҡыуыш, бейеклеге 100—150 см....
ҠЫЛЫМ ЗАМАНДАРЫ
ҠЫЛЫМ ЗАМАНДАРЫ, грамматик категория, эш, хәл‑торош, хәрәкәттең объектив ваҡыттың билдәле бер һөйләү моментында башҡарылыуын белдерә. Ҡ.з. категорияһының грамматик мәғәнәһе хәбәр һөйкәлеше формаһында ғына бирелә һәм ысынбарлыҡта реаль башҡарылған (үткән заман), йәки булып ятҡан (хәҙерге заман) йә булмаһа...
ҠЫЛЫМ
ҠЫЛЫМ, хәрәкәтте йәки хәл‑торошто процесс булараҡ аңлатҡан һәм һөйләмдә башлыса хәбәр функцияһын үтәгән һүҙ төркөмө.
Башҡорт телендә Ҡ. лексик нигеҙе бойороҡ һөйкәлешенең берлектәге 2‑се зат формаһы менән тап килә, процестың нейтраль мәғәнәһен аңлата. Телмәрҙә үҙенең грамматик системаһы менән бәйләнешендә...
ҠЫЛЙЫЛАН
ҠЫЛЙЫЛАН (Gordius aquaticus), ҡылйыландар класына ҡараған селәүсен. Кәүҙә оҙонлоғо 5—20 см (ҡайһы берҙә 100 см тиклем), йыуанлығы 0,5—2 мм. Кәүҙәһе сәс һымаҡ, тығыҙ кутикулала. Төҫө аҡтан алып аҡһыл көрәнгә һәм ҡараға тиклем. Эсәктәре өлөшләтә редукцияға бирелгән. Нервы системаһы йотҡолоҡ яны ҡуласаһынан...
ҠЫЛЙЕБӘК
ҠЫЛЙЕБӘК, кускута (Cuscuta), ҡылйебәктәр ғаиләһенә ҡараған паразит үҫемлек заты. Яҡынса 170 төрө билдәле, тропиктарҙан алып уртаса бүлкәттәргә тиклем таралған. Башҡортостанда 7 төрө үҫә. Төрлө үҫемлектәрҙә(картуф, тал, әлморон һ.б.) паразит булып йәшәгән бер йыллыҡ үләндәр. Ҡ. тулыһынса тиерлек япраҡтарын...
ҠЫЛҒАН
ҠЫЛҒАН (Stipa), ҡыяҡлылар ғаиләһенә ҡараған үҫемлек заты. Яҡынса 300 төрө билдәле, ике ярымшарҙың да уртаса, субтропик һәм тропик бүлкәттәрендә таралған. Башҡортостанда 9 төрө үҫә. Күп йыллыҡ ҡуйы кәҫле үләндәр, бейеклеге 20—100 см. Япраҡтары нескә, тар, буйға бөкләнгән йәки яҫы, йәйенке тырпайып тороусан....
ҠЫЛ СЕЛӘҮСЕНДӘР
ҠЫЛ СЕЛӘҮСЕНДӘР (Enterobius), нематодалар заты. Яҡынса 20 төрө билдәле, бөтә Ер шарында таралған. Приматтар, ш. иҫ. кеше эсәгендәге паразиттар. Башҡортостанда Enterobius vermicularis Ҡ.с. таралған. Ата селәүсендең оҙонлоғо яҡынса 3, инәһенеке 12 мм тиклем. Ауыҙы 3 ирен м-н уратып алынған. Ҡыҙыл үңәсенең...
ҠЫЛ ҠУМЫҘ, муз. ҡоралы
ҠЫЛ ҠУМЫҘ, һыҙма ҡумыҙ, башҡ. ҡыллы һыҙғыслы музыка ҡоралы. Ҡайындың бөтөн киҫәгенән соҡоп эшләнгән оҙонса сүмес рәүешендәге корпус ҡылдарҙы тарттырыу өсөн стержендәр ҡуйылған һырлы башлы грифҡа тоташтырылған. Боронғо замандарҙа инструмент тулыһынса бөтөн ағас киҫәгенән яһалған. Оҙонлоғо яҡынса 650—800...
