Список материалов

ЫУЫЛДЫРЫҠ СӘСЕҮ, балыҡтарҙың аталандырыуға алып килеүсе өлгөргән ыуылдырығын һәм орлоҡ шыйыҡсаһын сәсеү процесы. Күпселек балыҡтар ыуылдырыҡты тышҡы мөхиттә, һыуҙа, һыу ятҡылыҡтарының Ы.с. урындарында аталандыра. Ы.с. урындарына күсеү Ы.с. миграцияһы тип атала. Башҡортостандың һыу ятҡылыҡтарында балыҡтар...

ЫУТАМЫР, цикута (Cicuta), сатыр һымаҡтар ғаиләһенә ҡараған үҫемлектәр заты. 8 төрө билдәле, Төньяҡ ярымшарҙың уртаса бүлкәтендә таралған. Башҡортостанда ағыулы Ы. үҫә. Ҡыҫҡа, вертикаль күпкән, бүлкәләр ярҙамында камераларға бүленгән тамырһабаҡлы күп йыллыҡ үлән. Һабағы төҙ, нәҙек бураҙналы, өҫкө өлөшөндә...

ЫУМАС, башҡорт аш‑һыуында традицион аҙыҡ. Йомортҡаға, ҡайһы берҙә бер аҙ һыу ҡушып баҫылған сөсө ҡамырҙан эшләнә. Ҡамырҙы ҡул м‑н ыуалар, ыуып яһалған бәләкәй төйөрҙәрҙе һөтлө ашҡа, балтырған ашына, өйрәгә һалалар. Ҡыҫыр ашты ҡатыҡ, ҡорот, май йәки ҡаймаҡ м‑н табынға бирәләр. Башҡортостандың көньяғында...

ЫУАНЫШ (маныш), башҡорттарҙың Түб. Ағиҙел төркөмө составына ингән башҡорт ҡәбиләһе. Тамғалары теркәлмәгән. Этник яҡтан төрки ҡәбиләләрҙең көслө йоғонтоһон кисергән фин‑уғыр ҡәбиләләренә барып тоташа. “Ыуаныш” терминына оҡшаш удмурт топонимдары осрай. 17—18 бб. Тере Танып й. уң ярын биләй, гәрә, ирәкте,...

ЫҪТАМҒОЛ, Учалы р‑нындағы ауыл, Уральск а/с ҡарай. Район үҙәгенән К.‑Көнб. 45 км һәм Учалы т. юл ст. К.‑Көнб. табан 52 км алыҫлыҡта урынлашҡан. Халҡы: 1900 й. — 430 кеше; 1920 — 547; 1939 — 454; 1959 — 408; 1989 — 297; 2002 — 318; 2010 — 278 кеше. Башҡорттар йәшәй (2002). Фельдшер‑акушерлыҡ пункты,...

ЫҪЛЫҠ, традицион хужалыҡ ҡаралтыһы, тире, күн, тиренән эшләнгән өй кәрәк‑ярағын төтөндә сыныҡтырыу, ит ыҫлау өсөн махсус бина. Башлыса ҡайындан, уҫаҡтан, ҡарағайҙан төҙөлгән. Тәүҙә башҡорттар йәйләүҙә ябай Ы. ҡорған, ул ҡабыҡ м‑н ябылған соҡорҙан торған: төбөндә сөрөк төтәткәндәр, өҫтөнә һалынған һайғауҙарға...

ЫҪЛАҠБАШ, С л а к п у с, Бәләбәй р‑нындағы ауыл, Ыҫлаҡбаш а/с үҙәге. Район үҙәгенән К.‑Көнс. 25 км һәм Глуховская т. юл ст. К.‑Көнс. табан 3 км алыҫлыҡта Ыҫлаҡ й. (Ҡорһаҡ й. ҡушылдығы) буйында урынлашҡан. Халҡы: 1906 й. — 1610 кеше; 1920 — 1989; 1939 — 1498; 1959 — 973; 1989 — 502; 2002 — 550; 2010...

ЫҪЛАҠБАШ УРТА МӘКТӘБЕ, Бәләбәй р‑нында урынлашҡан. 1891 й. 1 класлы мәктәп булараҡ асыла, 1905 й. башлап 2 класлы башҡа милләттәр өсөн мәктәп (урыҫ‑сыуаш), 1918 й. — 2‑се баҫҡыс, 1932 й. — 7 йыллыҡ мәктәп, 1954 й. хәҙ. статусын ала. Компьютер класы, тамаша һәм спорт залдары, китапханаһы, уҡыу оҫтаханаһы,...

ЫҪЛАҠ, Шишмә р‑нындағы ауыл, Йәрми а/с ҡарай. Район үҙәгенән һәм Шишмә т. юл ст. Көнб. табан 18 км алыҫлыҡта Ыҫлаҡ й. (Дим й. басс.) буйында урынлашҡан. Халҡы: 1939 й. — 237 кеше; 1959 — 204; 1989 — 112; 2002 — 122; 2010 — 111 кеше. Татарҙар йәшәй (2002). Мәсет бар. Ауылға 20 б. 30‑сы йй. Благовар...

ЫҪЛАҠ, Әлшәй р‑нындағы ауыл, Ыҫлаҡ а/с үҙәге. Район үҙәгенән К.‑Көнб. 20 км һәм Шафран т. юл ст. К.‑Көнб. табан 6 км алыҫлыҡта Ыҫлаҡ й. (Ҡорһаҡ й. ҡушылдығы) тама­ғында урынлашҡан. Халҡы: 1906 й. — 3834 кеше; 1920 — 5070; 1939 — 2927; 1959 — 2131; 1989 — 1230; 2002 — 1186; 2010 — 956 кеше. Татарҙар...

ЫСЫНБАРЛЫҠ, й ә ш ә й е ш, философияла төп категорияларҙың береһе һәм онтологияның үҙәк төшөнсәһе. Ы. берәй нәмә (матди предмет, психик феномен йәки бөтә йыһан) йәшәйешенең төп фундаменталь нигеҙе булып тора. Йышыраҡ төшөнсә оппозицияһы элементы булараҡ (мәҫ., Ы. һәм аң, Ы. һәм фекерләү, Ы. һәм асыл)...

ЫСЫН ҮҘГӘРЕҮСӘНДӘРҘЕҢ ФУНКЦИЯЛАРЫ ТЕОРИЯҺЫ, өйрәнеү объекттары булып функциялар, уларҙың сығарылмалары һәм интегралдары һ.б. торған математика бүлеге. Функцияларҙы (гармоник һәм субгармоник, дифференциацияланыусы һәм дифференциацияланмаусы, интегралланыусы һ.б.) тикшереү; функциональ эҙмә‑эҙлелектәрҙең...

ЫСЫҠ ҮЛӘНЕ (Drosera), ысыҡ үләне һымаҡтар ғаиләһенә ҡараған үҫемлектәр заты. 100‑ҙән ашыу төрө билдәле, бөтә Ер шарында тиерлек таралған. Башҡортостанда инглиз Ы.ү. һәм түңәрәкъяпраҡ Ы.ү. үҫә. Күп йыллыҡ тамырһабаҡлы һаҙ үләндәре. Һабағы төҙ, япраҡһыҙ, уҡ рәүешле, бейеклеге 20—25 см тиклем. Япраҡтары...

ЫРЫУ‑ҠӘБИЛӘ БЕРЛӘШМӘҺЕ, эре ҡәбилә тирәләй берләшкән туғандаш, ш. уҡ төрлө этник сығышлы ҡәбиләләр һәм ырыуҙар төркөмө. Башҡорттарҙа Ы.‑ҡ.б. Башҡортостан­дың Рус дәүләтенә ҡушылыуына тиклем төрлө тарихи‑сәйәси [башҡа ҡәбиләләр һәм халыҡтар сапҡынынан бергәләп һаҡланыу, абруйлы етәксе (ҡара: Майҡы бей)...

ЫРЫУ БҮЛЕНЕШЕ (аймаҡ, ара, быуын, нәҫел), башҡорттарҙа ырыу‑ҡәбилә структураһындағы берәмектәрҙең береһе (ҡара: Башҡорттарҙың ырыу‑ҡәбилә ҡоролошо), дөйөм сығышы (бер ата балалары, бер зат) уртаҡ булған туғандаш ғаиләләр төркөмө. Ы.б. 5—30 ғаилә ингән; туғандаш Ы.б. йыйылмаһы ырыуҙы тәшкил иткән. Ы.б....

ЫРЫУ (түбә, аймаҡ), башҡорттарҙа ырыу‑ҡәбилә структураһының төп берәмеге (ҡара: Башҡорттарҙың ырыу‑ҡәбилә ҡоролошо), сығышы уртаҡ булған тип фаразланған ырыу бүленеше (яҡынса 30—40 һәм унан күберәк) йыйылмаһы. Шулай уҡ Ы. структураһына бүлендек Ы. һәм туғандаш ғаиләләр төркөмө инә алған; туғандаш Ы....

ЫРЫУ, 1) башҡорттарҙың ырыу‑ҡәбилә ҡоролошонда ҡәбилә, ырыу, һирәгерәк ырыу бүленеше. 2) Урал аръяғында, Башҡортостандың үҙәк һәм көньяҡ‑көнсығыш райондарында ҡәбилә, ырыу йәки ырыу бүленеше урынлашҡан терр‑я. “Ырыу” төшөнсәһе күпселек төрки халыҡтарҙа таралған. Тәрж. М.Х.Хужин 

ЫРЫМБУР, ҡала, Ырымбур губернаһының, бер үк ваҡытта Ырымбур сик һыҙығының, Ырымбур провинцияһының, Ырымбур өйәҙенең адм. үҙәге, 1920—24 йй. Ҡырғыҙ АССР‑ының баш ҡалаһы. Ур й. (Яйыҡ й. ҡушылдығы) исеменән аталған. Тәүҙә ҡала 1735 й. И.К.Кирилов тарафынан Ур й. тамағында төҙөлә [ҡара: Ырымбур экспедицияһы...

ЫРЫМБУР ЭКСПЕДИЦИЯҺЫ (1734—44), 1737 й. апр. алып Ырымбур комиссияһы. И.К.Кирилов проекты б‑са крайҙы хужалыҡ маҡсатында артабан үҙләштереү, Башҡортостанда Рәсәй власы позицияһын нығытыу, уның терр‑яһында Ҡаҙағстанға һәм Урта Азияға үтеп инеү плацдармын булдырыу өсөн ойошторола. Ҡуйылған маҡсатты ғәмәлгә...

ЫРЫМБУР ҺӘМ ӨФӨ ЕПАРХИЯЛАРЫ СОБОРҘАРЫ. Ырымбур губернаһы терр‑яһында башлыса 19 б. төҙөлә. 19 б. аҙ. 11 собор сиркәүе эшләй, ш. иҫ. Николай кафедраль соборы, 1807—13 йй. Минзәлә ҡ. янған ағас сиркәү урынында унтер‑офицер М.Д.Ситников һәм мәхәллә кешеләре аҡсаһына төҙөлә, 1813 й. изгеләндерелә. 1878...