Список материалов

ТУРНЕЙ ЯРУСЫ, карбондың аҫҡы бүлегенең аҫҡы бүлексәһе. Фамен ярусында ята, визе ярусы м‑н ҡаплана. 19 б. 60‑сы йй. Бельгияла айырып күрһәтелә, исеме Турне ҡ. алынған. БР‑ҙың платформалы өлөшөндә һәм Уралдың көнбайыш битләүендә (бында турней быуатында Кама‑Кинәле бөгөлдәре системаһы үҫеше ултырма тоҡомдар...

ТУҠАН ТИМЕР МӘҒДӘНЕ ЯТҠЫЛЫҒЫ, БР‑ҙа иң ҙуры. Белорет р‑нында урынлашҡан, Башҡорт мегантиклинорийының үҙәк өлөшөнә тура килә. Егәҙе-Комаров свитаһының һәм әүжән свитаһы аҫҡы өлөшөнөң күмер‑балсыҡ һәүерташтары һәм карбонаттары буйлап ашалыу ҡатлауы мәғдән һыйҙырыусы булып тора. Оҙонлоғо бер нисә йөҙ метрҙан...

ТУЙМАЗЫ НЕФТЬ ЯТҠЫЛЫҒЫ, донъяла ҙур ятҡылыҡтарҙың береһе. ТР һәм БР‑ҙың Туймазы р‑ны терр‑яһында урынлашҡан. Көньяҡ Татар көмбәҙе сиктәрендә Туймазы антиклиналь структураһына (40х20 км) тура килә. Ятыштары көмбәҙ ҡатлаулы, структуралы‑литологик, литологик. Урта һәм өҫкө девондың терриген ҡатламдарында...

ТРОИЦК АЛТЫН ПРИИСКЫЛАРЫ, Троицк өйәҙендә Уй й. үрге ағымында урынлашҡан. 1834 й. алып Барын‑Табын, Ҡара‑Табын һәм Күбәләк улустары башҡорттарының ерҙәрендә И.В.Жуковский тарафынан “Т.а.п.” компанияһы ойошторолғандан һуң эшләй башлай. Алтын Балбыҡ, Благодатный, Викторовка, Казнахтин, Россыпный, Труд,...

ТӨП УРАЛ ҺЫНЫЛЫШЫ, ер ҡабығы тәрәнлегенә Урал йыйырсыҡлы өлкәһен палеоконтиненталь һәм палеоокеан секторҙарға бүлгән һынылыш. Уралдың бөтөн һуҙымында күҙәтелә. Көнсығышта ауыу мөйөшө 30°—80°. А.В.Пейве тарафынан Ерҙең мантияһына тәрән үтеп ингән төпкөлдәге һынылыштарҙың тектоник бер төрө булараҡ айырып...

ТӨНЬЯҠ БОҪҠОН ЙӨҘЛӘҮ ТАШЫ ЯТҠЫЛЫҒЫ, Баймаҡ р‑ны Күсей а. көнсығышҡа табан 7 км алыҫлыҡта урынлашҡан. В.В.Какауллин, Ю.А.Болотин (1977), Д.Н.Сәлихов, С.Ш.Йосопов (1977), Р.К.Хәлимов (2004) тарафынан өйрәнелә. Төйәләҫ интрузив комплексы долериты һәм габброһының ваҡ, ҡатмарлы формалы есемдәренән тора....

ТӨНЬЯҠ АМАНГИЛДЕ ЙӨҘЛӘҮ ТАШЫ ЯТҠЫЛЫҒЫ, Әбйәлил р‑ны Рысҡужа а. төньяҡҡа табан 3 км алыҫлыҡта урынлашҡан. В.В.Голота (1991), Л.Г.Ғүмәров, В.Ф.Королёв (2002) тарафынан өйрәнелә. Йөҙләү таштары аҫҡы девондың һорғолт аҡ, һарғылт аҡ, аҡһыл һоро, аҡ һәм ҡараһыу һоро мәрмәрләнгән эзбизташтарынан тора; юғары...

ТОРФ (нем. Torf), һ а ҙ т и р е ҫ е, янар файҙалы ҡаҙылма, үҫемлектәр материалы күмергә әүерелеүенең беренсе стадияһы продукты. Ҡороған үҫемлек ҡалдыҡтарының тупланыуы һәм уларҙың тулыһынса тарҡалмауы һөҙөмтәһендә һаҙлыҡтарҙа барлыҡҡа килә. Структураһы сүсле йәки аморфлы. Текстураһы башлыса ҡатламһыҙ....

ТОНОҠ МӘҒДӘНДӘР, үҙгәреүсән химик составлы сульфосоль класы минералдары, Cu10(Zn,Fe,Cu)2(As,Sb)4S13. Башлыса мышаяҡтан торған Т.м. — теннантит, һөрмәнән торғаны тетраэдрит тип атала. Составында көмөш, цинк, тимер, бериллий, һирәк осраҡта терегөмөш, ҡурғаш, никель, кобальт, аҡ ҡурғаш, теллур, вольфрам,...

ТОКАРЕВ Михаил Андреевич (12.2.1940, Өфө ҡ. — 23.6.2021, шунда уҡ), тау инженеры. Геология-минералогия фәндәре докторы (1984), профессор (1985). БР‑ҙың атҡаҙанған фән эшмәкәре (1998), РФ‑тың почётлы юғары профессиональ белем биреү хеҙмәткәре (2000). ӨНИ‑не тамамлағандан һуң (1966) шунда уҡ уҡытҡан:...

ТИРЛӘН МУЛЬДАҺЫ, Т и р л ә н   с и н к л и н а л е, Башҡорт мегантиклинорийы һәм Уралтау зонаһы тоташҡан урында өсөнсө дәрәжәле кире тектоник структура. Йылайыр синклинорийының төньяҡ дауамы булып тора. Н.Н.Дингельштедт тарафынан айырып күрһәтелә (1933). Төньяҡ‑көнсығыштан көньяҡ‑көнбайышҡа табан Белорет...

ТИРЛӘН МИНЕРАЛЬ ПИГМЕНТТАР ЯТҠЫЛЫҒЫ, Белорет р‑ны Тирлән а. көнсығышҡа табан 3 км алыҫлыҡта Сейәлеҡул төбәгендә урынлашҡан. Файҙалы ҡаҙылма аҫҡы силурға ҡараған карбонат‑балсыҡ ултырмаларының ашалыу ҡатлауындағы нәҙек һыҙыҡлы аргиллитҡа оҡшаш ҡыҙыл һәм сирень төҫөндәге охранан тора. 50 м тиклем ҡалынлыҡтағы...

ТИМЕР МӘҒДӘНЕ ЯТҠЫЛЫҠТАРЫ, үлсәмдәре, сифаты һәм ятыш шарттары буйынса сәнәғәттә үҙләштереү өсөн яраҡлы булған Ер өҫтөндәге йәки аҫтындағы тимер мәғдәндәренең тупланмаһы. Барлыҡҡа килеүе буйынса эндоген, экзоген һәм метаморфоген Т.м.я. айырыла. Эндоген Т.м.я. — магмалы (титан‑магнетит һәм ильменит‑титан‑магнетит,...

ТИМЕР МӘҒДӘНДӘРЕ, составында тимер һәм уның берләшмәләре булған тәбиғи минераль ҡатламдар, уларҙан металды сәнәғәт күләмендә алыу иҡт. яҡтан маҡсатҡа ярашлы һанала. Т.м. минераль составы, тимер, файҙалы һәм зарарлы (суйын һәм ҡорос иреткәндә) ҡушылма миҡдары, барлыҡҡа килеү шарттары һәм сәнәғәт үҙсәнлектәре...

ТЕХНОГЕН ЯТҠЫЛЫҠТАР, ер өҫтөндә йәки тау эше м‑н бәйле булған урындарҙа минераль матдәләрҙең тупланмаһы, ятҡылыҡтарҙы үҙләштергәндә массивтан айырылыу, тау, байыҡтырыу, металлургия һәм башҡа производство ҡалдыҡтары булып урынлашыу һөҙөмтәһендә барлыҡҡа килә. Т.я. — етештереүҙә ҡулланыу өсөн яраҡлы булған...

ТӘБИҒИ ГАЗДАР, ер ҡабығының ултырма ҡапламаһында осраған метан рәте углеводородтарының һәм углеводород булмаған берләшмәләренең тәбиғи янар ҡатнашмаһы. Тау тоҡомдарында күҙәнәктәрҙе һәм бушлыҡтарҙы тултыра, нефттә һәм ҡатлам һыуҙарында эретелә. Т.г. башлыса метандан (98%‑ҡа тиклем) һәм уның гомологтары...

ТАШ ТОҘ, галит, аш тоҙо, 1) хлоридтар ярым класы минералы, NaCl. Кристалдары куб, октаэдр формаһында. Агрегаттары бөртөклө, һирәк осраҡта тығыҙ һәм сүсле. Төҫһөҙ, аҡ, һирәгерәк һары, зәңгәр, ҡыҙыл һ.б. төҫтә, быяла кеүек ялтыр. Ҡатылығы 2, тығыҙлығы 2200 кг/м3, йәбешкәклеге камил. Мурт, һыуҙа эрей,...

ТАШ КҮМЕР, үҫемлектәрҙән барлыҡҡа килгән ҡаты янар файҙалы ҡаҙылма. Ялтыр, ярым тоноҡ йәки тоноҡ йөҙлө ҡара һәм һоро‑ҡара төҫтәге тығыҙ тау тоҡомо булып тора. Ҡатлам һәм линзалар рәүешендә ята. Т.к. сәнәғәттә классификациялағанда уның төп технологик үҙенсәлектәрен (яныу йылылығы, осоусан матдәләрҙең...

ТАУ ЭШЕ БЕЛЕМЕ БИРЕҮ, сеймал табыу һәм яғыулыҡ әҙерләү сәнәғәте өсөн инженерҙар, техниктар һәм квалификациялы эшселәр әҙерләү системаһы. Т.э.б.б. барлыҡҡа килеүе 1745 й. Ырымбурҙа инженерҙар мәктәбе асылыу м‑н бәйле; унда арифметика, геометрия, фортификация, инженерҙар эше өйрәнелә һәм төҙөлөш мастерҙары...

ТАУ ЭШЕ, 1) ер аҫтын үҙләштереү б‑са кеше эшмәкәрлеге өлкәһе. Ер ҡабығына техноген йоғонтоноң бөтә төрҙәрен үҙ эсенә ала. Боронғо дәүерҙә барлыҡҡа килгән. Башҡортостан терр‑яһында энеолитта халыҡ балсыҡ, ҡом, йәшмә, кремний, эзбизташ, мәрмәр, таштоҙ, гипс, тальк, слюда, гранит, һалҡын килеш эшкәртеү...