ЙЫЛЛЫҠ АҠМА

ЙЫЛЛЫҠ АҠМА, бер йыл эсендә йылға ағымы киҫелеше аша үткән һыу күләме. Й.а. төп күрһәткестәре — аҡманың ҡатламы (һыу йыйыу ҡоролмаһынан бер йыл эсендә ағып төшкән һәм майҙан өҫтөнә тигеҙ итеп бүленгән һыу ҡатламының күләме), нормаһы (уртаса күп йыллыҡ аҡма күләме, дауамлылығы оҙонайғанда әллә ни тиклем үҙгәрмәй); модуле (билдәле бер майҙан өҫтөнән билдәле бер ваҡыт эсендә ағып төшкән һыу күләме) һәм күләме, ш. уҡ уртаса йыллыҡ һыу сығымы. Й.а. барлыҡҡа килеүе яуым‑төшөм режимына, һауа температураһына, терр‑яның рельефына, геол. төҙөлөшөнә, тупраҡ ҡатламдарына һәм үҫемлектәр донъяһына бәйле; ҡарлы, ямғырлы, грунтлы, боҙлоҡло туйыныу иҫәбенә барлыҡҡа килә. Макс. Й.а. яҙғы ташҡын һәм ташҡын ваҡытында, миним. — йәйге йәки ҡышҡы межень осоронда күҙәтелә. Терр‑яларҙың һыу режимын өйрәнгәндә, гидрологик күҙаллауҙар, һыу кадастры төҙөгәндә, ш. уҡ гидротехник ҡоролмалар проектлағанда иҫәпкә алына. Башҡортостан йылғаларының Й.а. формалашыуына (ҡара: табл.) тауҙарҙың меридиональ йүнәлештә һуҙылып ятыуы, уларҙың көнбайыш һәм төньяҡ‑көнбайыш һауа массалары юлында кәртә булыуы, карст үҫеше, бейеклек бүлкәтлеге, күлдәр йоғонтоһо һ.б. тәьҫир итә. Башҡортостандың Урал алдында уртаса йыллыҡ аҡма ҡатламы 80—240 мм, Башҡортостан (Көньяҡ) Уралында — 240 мм алып (Ләмәҙ й. басс. — 480 мм күберәк), Башҡортостандың Урал аръяғында — 120 мм тиклем (Таналыҡ й. түбәнге ағымында — 60 мм кәмерәк) тәшкил итә. БР‑ҙа Й.а. барлыҡҡа килеүе 4 гидрологик станцияла (Өфө, Стәрлетамаҡ ҡҡ., Йылайыр р‑ны Йылайыр а. һәм Нуриман р‑ны Павловка а.) һәм 50 гидрологик поста күҙәтелә (2012).

В.А.Загорский

Тәрж. И.М.Япаров