ҠЫЛЫМ ЗАМАНДАРЫ
ҠЫЛЫМ ЗАМАНДАРЫ, грамматик категория, эш, хәл‑торош, хәрәкәттең объектив ваҡыттың билдәле бер һөйләү моментында башҡарылыуын белдерә. Ҡ.з. категорияһының грамматик мәғәнәһе хәбәр һөйкәлеше формаһында ғына бирелә һәм ысынбарлыҡта реаль башҡарылған (үткән заман), йәки булып ятҡан (хәҙерге заман) йә булмаһа башҡарыласаҡ (киләсәк заман) процесты белдерә.
Хәҙерге башҡорт телендә Ҡ.з. категорияһы күп төрлө грамматик формалар менән бирелә, улар структураһы [синтетик (зат, заман, һан менән үҙгәреүсе ҡылым нигеҙенә аффикстар ҡушыу юлы менән яһала) һәм аналитик (хәл ҡылым йәки сифат ҡылымға “бул‑”, “тор‑”, “ине‑” ярҙамсы ҡылымдары ҡушылып яһалған формалар)] һәм семантикаһы [билдәле (һөйләүсе хәрәкәттең башҡарылыуына тулыһынса инанған эш-хәрәкәтте аңлата) һәм билдәһеҙ (башҡарылыуы шик тыуҙырған эш‑хәрәкәтте аңлата)] буйынса айырыла.
Үткән заман. Башҡ. телендә үткән замандың абсолют һәм сағыштырма мәғәнәләрен айырып йөрөтәләр. Абсолют мәғәнәһе эш-хәрәкәттең һөйләү ваҡытына бәйле һәм түбәндәге грамматик формаларҙа бирелә: 1) билдәле үткән заман нигеҙ ҡылымға -ды аффиксын һәм уның фонетик варианттарын (ҡара: Морфемика) ҡушыу ярҙамында яһала — “сыҡты” [ул сыҡты]. Һөйләүсе үҙе ҡатнашҡан, үҙе шаһит булған эш, хәл‑хәрәкәттәрҙе, ваҡиғаларҙы күрһәтеү өсөн ҡулланыла; 2) билдәһеҙ үткән заман ҡылым нигеҙенә -ған аффиксы ҡушып яһала. 2‑се һәм 3‑сө зат формалары һөйләүсе үҙе ҡатнашмаған, үҙ күҙе менән күрмәгән хәл‑ваҡиғаларҙы белдерә: “киткән” [ул киткән]; 1‑се затта бындай форма перфект мәғәнәһен аңлата: “яңылышҡанбыҙ” (беҙ яңылыштыҡ); 3) билдәле күптән үткән замандың бер нисә аналитик формаһы бар: -а аффикслы хәл ҡылым менән “торғайны‑” ярҙамсы ҡылымдарынан яһала — “күҙәтә торғайным” [мин күҙәттем]; ‑ыр аффикслы сифат ҡылым менән “ине” ярҙамсы ҡылымдарынан (тик 3‑сө затта ғына) яһала: “торор ине” [ул торған]; шулай уҡ -а аффикслы сифат ҡылым менән “булды” ярҙамсы ҡылымдарынан яһала — “һөйләр булды” [ул һөйләгән]. Һөйләүсе үҙе ҡатнашҡан йәки шаһиты булған элек булып үткән хәл-ваҡиғалар мәғәнәһен аңлата; 4) билдәһеҙ күптән үткән заман ике аналитик форма менән бирелә: -ыр аффикслы сифат ҡылым менән “булған” ярҙамсы ҡылымынан — “килер булған [ул килгән]; һәм -а аффикслы хәл ҡылым менән “торған булған” ярҙамсы ҡылым берләшмәһенән яһала: “ҡайта торған булған” [ул ҡайтҡан]. Һөйләүсе үҙе ҡатнашмаған, үҙ күҙе менән күрмәгән, күптән үткән эш, хәл‑ваҡиғаларҙы белдерә һәм ике форманың да төп грамматик мәғәнәһе булып тора. Сағыштырма мәғәнә тәүҙәге контекста йәки бер үк һөйләм эсендә булып үткән хәл-ваҡиғалар менән бәйләнеш мәғәнәһен күрһәтә; түбәндәге грамматик формаларҙа сағыла: 1) тамамланмаған үткән заман -а аффикслы хәл ҡылым менән “ине” ярҙамсы ҡылымынан яһала: “беҙ сыҡҡанда, ул ҡайтып килә ине”; һөйләүсе үҙе ҡатнашҡан йәки шаһит булған ҡасандыр булып үткән ваҡиғалар менән бәйле ваҡытты аңлата; 2) билдәле элек үткән заман нигеҙ ҡылымға -ғайны аффиксы ҡушып яһала: “улар ҡайтҡанда, мин йоҡлағайным”; икенсе бер эш‑хәрәкәттән алда башҡарылған, һөйләүсегә таныш процесты аңлата; 3) билдәһеҙ элек үткән заман -ған аффикслы сифат ҡылым менән “булған” ярҙамсы ҡылымдарынан яһала: “малай килгәндә, улар йәшенгән булған”; икенсе бер эш‑хәрәкәттән алда башҡарылған һәм һөйләүсегә таныш булмаған хәл‑ваҡиғаларҙы белдереү өсөн ҡулланыла.
Хәҙерге заман формаһы нигеҙ ҡылымға -а аффиксы ҡушып яһала һәм грамматик мәғәнәләренең төрлөлөгө менән айырылып тора. Хәҙерге заман хәл‑ ваҡиғаны һөйләү, йәғни хәҙерге момент менән тап килеүен белдерә; ул ғәҙәттә аналитик форма менән бирелә: ‑ып аффикслы хәл ҡылым менән “ултыр‑”, “йөрө‑”, “тор‑”, “ят‑”, “кил‑”, “бар‑” ярҙамсы ҡылымдарынан яһала — “ҡайтып килә”. Хәҙерге актуаль ваҡытҡа бер нисә төрө булған хәҙерге актуаль булмаған ваҡыт ҡаршы ҡуйыла: 1) хәҙерге абстракт ваҡыт, һәр ваҡыт ҡабатланып торған йәки оҙайлы эш‑хәрәкәттәрҙе күрһәтеү өсөн ҡулланыла һәм ҡылымдың семантикаһында йәки контекста бирелә: “республикабыҙҙа дүрт миллиондан артыҡ халыҡ йәшәй”; йәки һәр ваҡыт даими булып торған хәл‑ваҡиғаларҙы аңлата, беҙҙе уратып алған тирә‑яҡтың типик күренештәрен һүрәтләй; был айырыуса мәҡәл һәм әйтемдәрҙә күҙәтелә: “күлде ҡамыш матурлай, ирҙе намыҫ матурлай”; 2) хәҙерге һүрәтләү ваҡыты, ваҡыт менән бәйләнеше булмаған мәғәнәгә эйә булып, художестволы һүрәтләүҙәрҙә ҡулланыла. Хәл‑ваҡиғаларҙы икенсе пландағы ваҡытҡа күсереү хәҙерге заман формаһын ҡулланыуҙың айырым тибы булып тора: 1) үткәндәге хәл-ваҡиғаларҙы хәҙерге һымаҡ (хәҙерге тарихи) итеп һүрәтләү художестволы-һүрәтләү телмәрендә ҡулланыла; 2) киләсәктә (ғәҙәттә ваҡыт рәүештәре менән берлектә) башҡарырға теләгән ниәт; айырыуса хәрәкәт ҡылымдарына хас: “иртәгә китә”.
Киләсәк замандың ике грамматик формаһы бар: 1) билдәһеҙ киләсәк заман нигеҙ ҡылымға -ыр аффиксы ҡушып яһала; эш‑хәрәкәттең киләсәктә үтәлеүенә ышанып етмәүҙе белдерә һәм уның грамматик мәғәнәһенең үҙенсәлеге булып тора: “осрашырбыҙ”; 2) билдәле киләсәк заман нигеҙ ҡылымға ‑асаҡ аффиксы ҡушып яһала: “һаҡланасаҡ”; эш‑хәрәкәттең киләсәктә башҡарылыуына ныҡлы ышаныс булыуын белдерә; башлыса публицистик, рәсми-эш телмәрендә ҡулланыла.
Әҙәб.: Киекбаев Ж.Ғ. Хәҙерге башҡорт теле. Өфө, 1966.
М.В.Зәйнуллин
Тәрж. Р.Ә.Сиражитдинов
