КОЛХОЗ

КОЛХОЗ, коллектив хужалыҡ, а.х. производствоһын бергә алып барыу өсөн берләшкән крәҫтиәндәрҙең кооператив ойошмаһы. Илдә тәүге коллектив хужалыҡтар 1918 й. барлыҡҡа килә башлай. Уларҙың матди‑техник базаһы айырым крәҫтиән хужалыҡтарының төп етештереү сараларын дөйөмләштереү һөҙөмтәһендә булдырыла. Коллектив хужалыҡтарҙың 3 формаһы эшләгән: ауыл хужалығы коммунаһы, ерҙе бергәләп эшкәртеү ширҡәте һәм а.х. артеле, улар етештереү сараларын дөйөмләштереү кимәле һәм килемде бүлеү ысулы м‑н айырыла. 1918 й. уртаһында Өфө губернаһында коллектив хужалыҡтар коммуналарҙан (33%) һәм а.х. артелдәренән (67%) тора. 1922 й. респ. 121, 1926 й. аҙ. — 201 коллектив хужалыҡ иҫәпләнә. Респ. етештереү сараларын дөйөмләштереү кимәле 1‑се табл. бирелгән. 1929 й. июненә ҡарата респ. 1221 ерҙе бергәләп эшкәртеү ширҡәте, 300 а.х. артеле һәм 38 коммуна булған. 30‑сы йй. башынан а.х. артеле (киләсәктә К. тип атала башлай) коллектив хужалыҡтарҙың төп формаһына әүерелә. Коллективлаштырыу барышында 1930 й. июненә ҡарата 2494 К. (шуларҙың 86,1%‑ы а.х. артеле, 11,7%‑ы — ерҙе бергәләп эшкәртеү ширҡәте һәм 2,2%‑ы — коммуна) төҙөлгән. К. нормаль эшмәкәрлек алып барыуҙың иң мөһим шарттарының береһе булып дәүләттең ер төҙөлөшө эштәрен (ҡара: Ер төҙөлөшө) үткәреүе була. К. техник яҡтан машина-трактор станциялары тарафынан хеҙмәтләндерелә. К. өсөн уңайлы иҡт. шарттар тыуҙырыла: шаҡтай һалым ташламалары, а.х. машиналары, инвентарь, йылҡы, тоҡом малы, сортлы орлоҡтар һ.б. һатып алыу өсөн кредит биреү. 1929 й. К. яҙғы сәсеү майҙандары арта һәм бөтә сәсеү майҙанының 9,1%‑ына етә, уларҙың респ. иген әҙерләүенә индергән өлөшө 14,1%‑ҡа тиклем күтәрелә, иген культураларының уртаса уңдырышлылығы дисәтинәнән 42,7 бот тәшкил итә. Респ. сәсеү майҙандарының яҡынса 75%‑ы К. ҡарай. 1931 й. аҙ. 346,1 мең (65%) ярлы‑урта хәлле хужалыҡты берләштергән 3566 К. була. 1940 й. К. үҫемлекселектең тауарлылығы 48,6%‑ҡа тиклем, малсылыҡтыҡы — 30%‑ҡа тиклем үҫә. К. а.х. малдары һаны респ. дөйөм мал башы һанына сағыштырма өлөшө һыйыр малы б‑са 34%, һарыҡ һәм кәзә — 35, сусҡа — 59, йылҡы б‑са 88% тәшкил итә. Бөйөк Ватан һуғышы йылдарында К. армияны һәм халыҡты аҙыҡ‑түлек, менге аттар һ.б. м‑н тәьмин итеүҙә хәл иткес роль уйнай. 50—80‑се йй. респ. бер нисә тапҡыр К. эреләтеү һәм бүлеү үткәрелә, уларҙың нигеҙендә совхоздар төҙөлә (ҡара: 2‑се табл.). 70—90‑сы йй. К. а.х. тулайым продукцияһының 50%‑тан ашыуын һәм тауар продукцияһының 40%‑тын етештерә (ҡара: 3‑сө табл.). 1990 й. игендең тауарлылығы 28%, йәшелсәләрҙеке — 78, техник культураларҙыҡы — яҡынса 99, иттеке — 95, һөттөкө 3% тәшкил итә. 70—90‑сы йй. юғары килемле хужалыҡтар: “Ҡыҙаш”, К.Маркс ис. колхоз (ҡара: Йәнекәев Р. исемендәге ауыл хужалығы производство кооперативы), Куйбышев В.В. исемендәге колхоз, “Дуҫлыҡ”, Салауат исемендәге колхоз, Калинин М.И. исемендәге колхоз һ.б. 90‑сы йй. башында баҙар иҡтисадына күсеү башланғас, респ. а.х. күп укладлыға әйләнә: К. күп өлөшө хужалыҡ итеүҙең һәм милектең яңы ойоштороу‑хоҡуҡ формаларына [крәҫтиән хужалыҡтары ассоциацияһы, крәҫтиән (фермер) хужалыҡтары, АХПК һ.б.] үҙгәртелә. Колхоз производствоһы үҫеше м‑н Р.Б.Асаев, Р.Ғ.Баһауетдинов, Х.Ф.Вәлиев, М.М.Ғәлиев, Ү.Н.Зәйнәшев, Р.С.Йәнекәев, И.П.Крючков, Х.М.Ҡәйүмов, Т.С.Нәжмиев, Ә.Л.Рахманов, Ғ.Х.Сираев, Ә.Ш.Шәрипов, Р.З.Әлимғафаров һ.б. эшмәкәрлеге бәйле.

Р.А.Борханов

Тәрж. Г.А.Миһранова

1‑се табл.

1 9 2 8 й.  коллектив  хужалыҡтарҙың  төрлө  формаларында  етештереү сараларын  дөйөмләштереү  кимәле, %

2‑се табл.

Колхоздарҙы  эреләтеү  динамикаһы

3‑сө табл.

1 9 7 0 — 1 9 9 0 й й. Башҡортостанда  ауыл  хужалығының  тулайым  һәм  тауар  продукцияларында колхоздарҙың  сағыштырма  өлөшө,  %