ТУПРАҠТЫҢ АЗОТЛЫ БЕРЛӘШМӘЛӘРЕ

ТУПРАҠТЫҢ АЗОТЛЫ БЕРЛӘШМӘЛӘРЕ, тупраҡтың азотлы органик (98%) һәм минераль (2%) матдәләре. Органик Т.а.б. төп өлөшө (90%) — үҙенсәлекле серетмә матдәләрҙән, ҡалған өлөшө үҙенсәлекле булмаған берләшмәләрҙән тора. Органик Т.а.б. составына — аминдар, аминокислоталар, амин шәкәрҙәре, амин спирттары, гумин, гумин к‑талары һәм фульвокислоталар, мочевина, пуриндар, пиримидин һәм уның сығарылмалары; минераль Т.а.б. составына аммоний (еңел үҙләштерелеүсе һәм минералдар ярҙамында беркетелгән) берләшмәләре, нитриттар, нитраттар инә. Башҡортостандың аҡһыл һоро урман һәм кәҫле көлһыу тупрағының һөрөнтө ҡатламында дөйөм азот миҡдары — яҡынса 0,20%, һоро урман тупрағында — 0,26%, ҡараһыу һоро урман тупрағында — 0,33%, ҡара тупраҡта 0,40—0,65% тәшкил итә һәм һоро урман тупрағының бер метрлыҡ ҡатламында — 10—20 т/га, ҡара тупраҡтыҡында 25—35 т/га етә. Минераль Т.а.б. күләменә тупраҡтың агрофизик үҙенсәлектәре, тупраҡтың агрохимик үҙенсәлектәре һәм үҫтерелеүсе культураның төрө тәьҫир итә. 1 т бойҙай үҫтереү өсөн яҡынса 40 кг азот кәрәк, яҙғы бойҙайҙың уңышы 30 ц/га булған осраҡта баҫыуҙан 120 кг азот сығарыла. Үҫемлектәр тарафынан минераль Т.а.б. үҙләштереү 50%‑тан артмай, шуға күрә азотлы ашламалар ҡулланыу талап ителә. Тупраҡтағы азот запастары минераль һәм органик ашламалар индереү, микроорганизмдар тарафынан атмосфера азотын беркетеү (ҡара: Азотфиксация) һ.б. юлдар м‑н тулыландырыла.

Әҙәб.: Х а з и е в Ф.Х., Н а у м о в Н.С. Почвенный азот и эффективность азотных удобрений. Уфа, 1979; Х а б и р о в И.К. Экология и биохимия азота в почвах Приуралья. Уфа, 1993.

И.Ҡ.Хәбиров

Тәрж. Г.А.Миһранова