МӘСЕТЛЕ РАЙОНЫ
МӘСЕТЛЕ РАЙОНЫ, БР‑ҙың төньяҡ‑көнсығыш өлөшөндә урынлашҡан. Төньяҡта — Свердловск өлк., көнсығышта — Балаҡатай, көньяҡта — Ҡыйғы, көнбайышта Дыуан р‑ндары м‑н сиктәш. 1930 й. 30 авг. Дыуан-Мәсетле р‑ны булараҡ ойошторола, составына Мәсәғүт кантоны улустары инә, 1932 й. 20 февр. алып хәҙ. исемен йөрөтә (ҡара: Административ район). 1963 й. 1 февр. бөтөрөлә, терр‑яһы Балаҡатай р‑ны составына индерелә. 1965 й. 13 ғин. яңынан ойошторола. Майҙаны — 1557 км2. Адм. үҙәге — Оло Ыҡтамаҡ а., Өфөнән төньяҡ‑көнсығышҡа 283 км һәм Һилейә т. юл ст. (Силәбе өлк.) төньяҡ‑көнбайышҡа табан 126 км алыҫлыҡта урынлашҡан. Халҡы (мең кеше): 1939 й. — 29,1; 1959 — 26,3; 1989 — 23,4; 2002 — 25,6; 2010 — 25,0. Милли составы: башҡорттар — 58,4%, татарҙар — 23,6%, урыҫтар — 16,6%. Халыҡтың уртаса тығыҙлығы — 16,8 кеше/км2. Районда 12 ауыл советы, 49 ауыл торама пункты, иңҙурҙары: Оло Ыҡтамаҡ (7,8 мең кеше), Әләгәҙ (1,3 мең), Оло Аҡа (1,0 мең) ауылдары. Рельефы Йүрүҙән‑Әй тигеҙлегенеңҡалҡыу көнсығыш өлөшөнән тора. Йүрүҙән‑Сылва депрессияһы сиктәрендә ята. Район терр‑яһында ҡомҡырсын ҡатнашмаһы һәм ҡом (Салйоғот), кирбес‑черепица сеймалы ятҡылыҡтары бар: ҡомло балсыҡ (Кесе Ыҡтамаҡ); газ‑нефть (Ҡыҙылбай, Мөслим, Мәтәле, Ыҡтамаҡ, Әләгәҙ), ер аҫты һыуҙары (Оло Ыҡтамаҡ битләүе, Оло Ыҡтамаҡ яры). Климаты континенталь, уртаса йылы, дымлылығы етерлек. Һауаның уртаса йыллыҡ т‑раһы 1,5°С, ғин. уртаса т‑ра ‑16° С, июлдә 17°С. Яуым‑төшөмдөң уртаса йыллыҡ миҡдары 500—550 мм, йылы осорҙа 350—400 мм. Гидрографик селтәрҙе Оло Ыйыҡ, Ләмәҙ, Ыйыҡ, Һөйә, Аҡа, Мәләкәҫһ.б. ҡушылдыҡтары м‑н Әй й.; Күлтөбәк, Олокүл, Шәбе һ.б. һыубаҫар туғай күлдәре барлыҡҡа килтерә. Күлдәрҙең ҡайһы берҙәрендә минераль ләм ҡатламдары бар. Район терр‑яһында Оло Ыҡтамаҡ минераль һыу ятҡылығы урынлашҡан. Һоро урман тупрағы, көлһыуланған һәм йыуылған ҡара тупраҡ, Әй й. үҙәнендә — аллювиаль тупраҡ өҫтөнлөк итә. Ҡайын, ҡарағай урмандары һәм ҡоро болондар таралған. Район майҙанының күпселек өлөшө һөрөлгән. Терр‑яның 24,4%‑ын урман ҡаплаған. Хайуандар донъяһы урман‑дала төрҙәренән тора. 2013 й. ауыл хужалығы ерҙәренең майҙаны 107,7 мең га (дөйөм майҙандың 69,2%‑ы) тәшкил иткән, ш. иҫ. һөрөн төерҙәр— 52,0, сабынлыҡтар— 22,8, көтөүлектәр— 32,6; урмандар майҙаны — 38,0, ер өҫтө һыуҙары — 1,0. Район төньяҡ‑көнсығыш урман‑дала зонаһына инә. А.х. пр‑тиелары [2 АХПК, 9 ЯСЙ, ш. иҫ. “Мәсетле” агрофирмаһы, 171 крәҫтиән (фермер) хужалығы] иген культуралары, мал аҙығы культуралары, картуф үҫтереүгә, һөт-ит йүнәлешле һыйыр малы үрсетеүгә махсуслаша. Сусҡасылыҡ, умартасылыҡ үҫешкән. Кирбес з‑ды (Кесе Ыҡтамаҡ а.), “Башмелиоводхоз” ААЙ филиалы, төҙөлөш материалдары, мебель етештереү пр‑тиелары, һөт з‑ды, аҙыҡ комб‑ты, юл ремонтлау‑төҙөү идаралығы һ.б. эшләй. Район терр‑яһынан Кропачёво (Силәбе өлк.)—Мәсәғүт—Әшит (Свердловск өлк.), Оло Ыҡтамаҡ—Яңы Балаҡатай, Оло Ыҡтамаҡ—Йонос— Йосоп автомобиль юлдары үтә. М.р. төньяҡ‑көнсығыш иҡтисади төбәккә инә. Районда ПУ, 24 дөйөм белем биреү мәктәбе, шуларҙың 12‑һе урта мәктәп, ш. иҫ. Оло Аҡа урта мәктәбе, Оло Ыҡтамаҡ лицейы №1, Башҡорт гимназияһы, 25 мәктәпкәсә белем биреү учреждениеһы, балалар сәнғәт мәктәбе, Пионерҙар һәм уҡыусылар йорто, ДЮСШ; үҙәк район һәм 3 участка дауаханаһы, 33 фельдшер‑акушерлыҡ пункты, “Ҡарағай” һәм Мәсетле шифаханалары; 32 клуб учреждениеһы, 27 китапхана, тарих һәм тыуған яҡты өйрәнеү музейы, ҡумыҙ музейы бар. 12 үҙешмәкәр сәнғәт халыҡ коллективы эшләй. “Мечетлинская жизнь” гәз. сыға.
Р.Ш.Ғатауллин
Тәрж. З.Б.Латипова
