ДАЙСА

ДАЙСА, ыҙанлы, ыҙанланған һәм юридик рәсмиләштерелгән ер биләмәһе; Генераль ыҙанлау берәмеге. 1798 й. 14 авг. “Ырымбур, Һарытау һәм Сембер губерналарында ерҙәрҙе ыҙанлау өсөн юғары власть раҫлаған дөйөм Межалау инструкцияһына өҫтәмә статьялар һәм сенат фекере”нә ярашлы, Ырымбур губернаһында дайсаларҙы ыҙанлағанда аҫаба башҡорттар (ҡара: Аҫаба) ҡарамағындағы бөтә ерҙәр һаҡлап ҡалдырыла; башҡорттарҙың Д. сиктәре башлыса башҡорт улустары сиктәре м‑н тап килгән. Д. бер нисә тиҫтә торама пунктты, бер йәки бер нисә заводты, айырым вотчинаны (башҡорт, дворян һ.б.) үҙ эсенә алған; ҡайһы берҙә уның нигеҙен “яҙыу б‑са бирелгән дайсалар” (16—17 бб. дворяндарға юғары власть исеменән сиктәре күрһәтелеп жалованный грамоталар м‑н бирелгән ерҙәр) тәшкил иткән. Генераль ыҙанлау барышында күпселек Д. сиктәре билдәләнгән, ыҙанлау кенәгәләре һәм пландары төҙөлгән (сиктәре геогр. ориентирҙар б‑са билдәләнгән; пландың һәм ыҙанлау кенәгәләренең төп нөсхәләре Мәскәүҙәге Межалау канцелярияһы архивына ебәрелгән, күсермәләре ер биләмәләре хужаларына бирелгән һәм өйәҙ, губ. учреждениеларына тапшырылған). Д. билдәле бер номер аҫтында – өйәҙ (айырым биләмәләрҙең хужаһы күрһәтелгән), артабан губерна пландарына индерелгән. 1798 й. йәйендә Ырымбур ыҙанлау контораһы (ҡара: Ыҙан комиссиялары) Бөрө өйәҙенә, Бөгөлмә өйәҙенә, Быҙаулыҡ өйәҙенә, Верхнеурал өйәҙенә, Минзәлә өйәҙенә, Ырымбур өйәҙенә, Стәрлетамаҡ өйәҙенә, Троицк өйәҙенә, Өфө өйәҙенә һәм Силәбе өйәҙенә үлсәүҙәр үт- кәреү өсөн ер үлсәүселәр командалары ебәрә. 1798 й. Ырымбур губ. терр‑яһында дөйөм майҙаны 1,3 млн дисәтинәнән ашыу 165 Д. ыҙанлана, 152 план һәм 110 ыҙанлау кенәгәһе төҙөлә; 1799 й. майҙаны 2 млн дисәтинәнән ашыу 255 Д. ыҙанлана, 192 план һәм 131 ыҙанлау кенәгәһе төҙөлә; 1800 й. майҙаны 3,7 млн дисәтинәгә яҡын 135 Д. ыҙанлана, 131 план һәм 82 ыҙанлау кенәгәһе төҙөлә (ш. уҡ ҡара: 1‑се табл.). 1805 й. ҡарата губерна терр‑яһының 90%‑тан ашыуы ыҙанлана. 1798—1805 йй. Өфө өйәҙе терр‑яһында 398 Д. ыҙанланған, уларҙың 310‑ы — дворяндарҙыҡы (майҙаны 100 дисәтинәгә тиклем 73 Д.; 500 дисәтинәгә тиклем — 99; 1 мең дисәтинәгә тиклем — 51; 5 мең дисәтинәгә тиклем — 64; 10 мең дистинәгә тиклем — 14; 10 мең дисәтинәнән ашыу — 9 Д.), 33‑ө — башҡорттарҙыҡы (100 дисәтинәгә тиклем 1 Д.; 500 дисәтинәгә тиклем — 2; 1 мең дисәтинәгә тиклем — 4; 5 мең дисәтинәгә тиклем — 4; 10 мең дисәтинәнән ашыу — 1; 20 мең дисәтинәгә тиклем — 11; 20 мең дисәтинәнән ашыу — 10), 34‑е дәүләт крәҫтиәндәре һәм удел крәҫтиәндәренеке (100 дисәтинәгә тиклем 2 Д.; 500 дисәтинәгә тиклем — 3; 1 мең дисәтинәнән ашыу — 1; 5 мең дисәтинәгә тиклем — 24; 10 мең дисәтинәгә тиклем — 3; 10 мең дисәтинәнән ашыу — 1) булған.

Ырымбур губ. башҡорт Д. дөйөм майҙаны 12,8 млн дисәтинә ер (губ. терр‑яһының 45%) тәшкил иткән: аҫаба башҡорттар (1795 й. 5‑се ревизия б‑са 41117 кеше) — 3,2 млн яҡын (11%), керҙәштәр м‑н берлектә (14293 кеше, ш. иҫ. керҙәш башҡорт 4336 кеше) 9,6 млн дисәтинәнән ашыу (34%) ер биләгәндәр. 1806—42 йй. башлыса Д. сиктәрен билдәләүгә, ш. уҡ бер Д. эсендә айырым биләмәләрҙе бүлеүгә ҡағылған бәхәсле мәсьәләләр ҡаралған; ыҙанлау документтары төҙөлгән. Башҡ. Д. эсендә аҫаба башҡорттар һәм халыҡтың төрлө категорияһы вәкилдәре араһында ер бүлеү башлыса Махсус ыҙанлау барышында үткәрелгән, 1806—1917 йй. Ырымбур һәм Өфө губерналары терр‑яһында Ген. ыҙанлау саралары м‑н бергә алып барылған. Башҡорттарҙың һәм төбәктең башҡа халыҡтарының ер биләү һәм ерҙе файҙаланыу мәсьәләләрен тулыһынса хәл итеү маҡсатында бер нисә өҫтәмә закон акттары сығарылған, уларҙа аҫаба башҡорттарҙың, мишәрҙәрҙең, типтәрҙәрҙең, дәүләт крәҫтиәндәренең башҡ. Д. терр‑яһында биләгән ерҙәренә хоҡуҡтары билдәләнгән (1824 й. 15 апр. указы); аҫаба башҡорттарҙың һәр ир‑ат башына — 40–60 дисәтинә, хәрби ведомство керҙәштәренә — 30‑ар дисәтинә, граждан керҙәштәргә 15‑әр дисәтинә иҫәбенән ер м‑н тәьмин итеү нормаһы ҡуйылған [Указ (1832 й. 10 апр.)]; хәрби ведомство керҙәштәренә башҡ. Д. терр‑яһынан ер биреү тәртибе билдәләнгән (1857 й. 23 июль указы); башҡ. Д. терр‑яһында йәшәгән кенәздәр, мырҙалар, сауҙагәрҙәр һәм мещандарҙың ер биләүе ҡанунлаштырылған (1884 й. 10 ғин. указы) һ.б. 19 б. 40‑сы йй. Ырымбур губ. 1112 Д., ш. иҫ. дөйөм майҙаны 14 млн. дисәтинәнән ашыу ере булған 201 башҡ. Д. теркәлгән. 19 б. 40‑сы йй. Вятка губернаһында, Пермь губернаһында һәм Һарытау губернаһында дөйөм майҙаны 1,3 млн яҡын дисәтинә ере булған 24 башҡ. Д. иҫәпләнгән, ш. иҫ. Вятка губ. — 2, Пермь губ. — 15, Һарытау губ. — 7.

19 б. 60‑сы йй. Ырымбур губ. — 27 (яҡынса 5 млн дисәтинә ер), Өфө губ. — 87 (яҡынса 7 млн дисәтинә), Пермь губ. — 12 (яҡынса 1,5 млн дисәтинә), Һамар губернаһында — 7 (0,4 млн ашыу дисәтинә), Вятка губ. 2 (0,03 млн ашыу дисәтинә) башҡ. Д. иҫәптә торған. Указ (1869 й. 10 февр.) б‑са, башҡ. Д. күп ерлеләргә (аҫаба башҡорттарҙың һәр ир‑ат башына 40—60 дисәтинә ер бирелгән) һәм аҙ ерлеләргә (15‑әр дисәтинә) бүленгән. Башҡ. Д. эсендә төрлө биләмәләр — аҫаба башҡорттарҙың, хәрби ведомство керҙәштәренең, граждан ведомстволар керҙәштәренең бүлемдәре, аҫаба башҡорттарҙан ер һатып алған күскенселәрҙең бүлемдәре; кенәздәр, мырҙалар, сауҙагәрҙәр һәм мещандар милкендәге бүлемдәр; аҫаба башҡорттарҙың коллектив милке булған ерҙәр айырып күрһәтелгән. 19 б. аҙағына ҡарай башҡ. Д. дөйөм майҙаны яҡынса 9 млн дисәтинә ер тәшкил иткән. 19 б. аҙ. — 20 б. башында ыҙанлау комиссиялары материалдары һәм П.И.Рычков мәғлүмәттәре нигеҙендә (ҡара: “Ырымбур топографияһы”) С.И.Руденко тарафынан “Ырыу төркөмдәре һәм башҡорт дайсалары ерҙәре картаһы” (ҡара: 2‑се табл. һәм карта) төҙөлгән.

Әҙәб.: Родоканаки А.И. Особые и местные межевания и землеустройство. Уфа, 1910; Шульгин М.М. Землеустройство и переселения в России в XVII и первой половине XIX вв. М., 1928.

И.Ғ.Аҡманов

Тәрж. Д.К.Үзбәков

1‑се табл.

Ырымбур губернаһында дайсалар ыҙанлау

 2‑се табл.

Башҡорттарҙың ырыу-ҡәбилә берләшмәләре һәм ыҙанлы дайсалар (С.И.Руденко б‑са)

Нуғай даруғаһы

   Себер даруғаһы

  Ҡазан даруғаһы

  Уҫы даруғаһы