ҠЫҘЫЛ КИТАП

ҠЫҘЫЛ КИТАП, хайуандарҙың, үҫемлектәрҙең, бәшмәктәрҙең, лишайниктарҙың һирәк осраған һәм юғалыу хәүефе янаған төрҙәренә тасуирлама биргән дауамлы фәнни-белешмә баҫма. Төрҙөң биологияһы, ареалы, һаны, тәбиғәтте һаҡлау статусы (бөтәһе 5 категория), һаҡлау саралары һ.б. т‑дағы мәғлүмәттәрҙе үҙ эсенә ала. Төрҙө Ҡ.к. индереү уны һаҡлау б‑са яуаплылыҡ талап итә, ҡануниәт м‑н көйләнә. Халыҡ-ара (Халыҡ- ара тәбиғәтте һәм тәбиғәт ресурстарын һаҡлау б‑са союз), милли һәм төбәк Ҡ.к. айырып йөрөтәләр.

Халыҡ-ара тәбиғәтте һәм тәбиғәт ресурстарын һаҡлау б‑са союздың Ҡ.к. (1966, 1976 һ.б.) ҡабул ителгән ҡараштарҙы ҡулланып, “СССР‑ҙың Ҡыҙыл китабы” (“Красная книга СССР”; 1978, 1984), “РСФСР‑ҙың Ҡыҙыл китабы” (“Красная книга РСФСР”; 1984, 1988), “РФ‑тың Ҡыҙыл китабы” (“Красная книга РФ”; 2008), “Урта Уралдың Ҡыҙыл китабы” (“Красная книга Среднего Урала”; 1996), ш. уҡ РФ‑тың ҡайһы бер республикалары һәм өлкәләренең — “Татарстан Республикаһының Ҡыҙыл китабы” (“Красная книга Республики Татарстан”; 1995), “Ырымбур өлкәһенең Ҡыҙыл китабы” (“Красная книга Оренбургской области”; 1998) һ.б. баҫыла. Республикала тәүге “Башҡорт АССР‑ының Ҡыҙыл китабы” (“Красная книга Башкирской АССР”) 1984 й. донъя күрә, 1987 й. ҡайтанан нәшер ителә. Уға үҫемлектәрҙең 171 һәм хайуандарҙың 157 төрө индерелгән. 2001— 2004 йй. 3 томлыҡ “БР‑ҙың Ҡыҙыл китабы” (“Красная книга РБ”) баҫыла.

“Ҡатмарлы төҙөлөшлө көпшәле үҫемлектәрҙең һирәк осраған һәм юғалып барған төрҙәре” (“Редкие и исчезающие виды высших сосудистых растений”) тип аталған 1-се томына (2001; баш мөхәррире Е.В.Кучеров) сәскәле үҫемлектәрҙең— 220, яланғас орлоҡлоларҙың — 1, абаға һымаҡтарҙың — 10, көкөрт үләне һымаҡтарҙың 1 төрө; “Мүк һымаҡтар, ылымыҡтар, лишайниктар һәм бәшмәктәр” (“Мохообразные, водоросли, лишайники и грибы”) тигән 2‑се томына (2002 й.; баш мөхәррире А.И. Соломещ) мүк һымаҡтарҙың— 24, ылымыҡтарҙың — 19, лишайниктарҙың — 12 һәм бәшмәктәрҙең 5 төрө; “Хайуандар” (“Животные”) исемле 3‑сө томына (2004 й.; баш мөхәррире М.Ғ.Баянов) һөлөктәрҙең — 1, бөжәктәрҙең — 2, балыҡтарҙың — 7, ер-һыу хайуандарының — 3, һөйрәлеүселәрҙең — 6, ҡоштарҙың — 49, имеҙеүселәрҙең 18 төрө индерелгән.

2007 й. БР‑ҙа Ҡ.к. 3 томының берләштерелгән варианты (факсимиль баҫма), 2011 й. тулыландырылған һәм эшкәртелгән 2‑се баҫмаһы (1 т. Үҫемлектәр һәм бәшмәктәр; баш мөхәррире Б.М.Миркин) баҫыла, унда 284 төр — 220 сәскәле, 10 ҡаҙаяҡ һымаҡ, 2 көкөрт үләне һымаҡ, 29 мүк һымаҡ, 1 ылымыҡ, 12 лишайник, 10 бәшмәк индерелгән. Һәр бер төрҙөң тасуирламаһына төҫлө һүрәт һәм Башҡортостан терр‑яһында таралыуының схематик картаһы бирелә. Һәр томда төрҙәрҙең латин, урыҫ, башҡ. атамалары һ.б. килтерелә.

Ә.Х.Ғәлиева

Тәрж. Г.А.Миһранова