КАНТОН

КАНТОН, 1) Рәсәйҙә идара итеүҙең кантон системаһы осоронда хәрби-терр. берәмек. 1798 й. 10 апр. указ м‑н раҫлана. Терр. (өйәҙ) принцип б‑са ойошторолған, йорттарға (башҡ. һәм мишәр К.) һәм полктарға (казак) бүленгән; йыш ҡына бер үк улус терр‑яһы бер нисә К. бүленгән. Башында кантон башлыҡтары торған, улар йәшәгән урын К. үҙәге (штаб-квартираһы) һаналған. К. атамаһы булмаған, һандар м‑н билдәләнгән. Башҡортостан терр‑яһында 23—11 башҡ. (1‑се К. Уҫы өйәҙе һәм Пермь өйәҙе, 2‑сегә — Екатеринбург өйәҙе һәм Шадринск өйәҙе, 3‑сөгә — Троицк өйәҙе, 4‑сегә — Силәбе өйәҙе, 5‑сегә — Бөрө өйәҙе, 6‑сыға — Верхнеурал өйәҙе, 7‑сегә — Өфө өйәҙе, 8‑сегә — Стәрлетамаҡ өйәҙе, 9‑сыға — Ырымбур өйәҙе, 10‑сыға — Бөгөлмә өйәҙе, 11‑сегә — Минзәлә өйәҙе башҡорттары ингән), 5 мишәр (1‑се К. Троицк һәм Силәбе өйәҙе, 2‑сегә — Бөрө һәм Минзәлә өйәҙе, 3‑сөгә — Стәрлетамаҡ өйәҙе; 4‑сегә — Өфө өйәҙе, 5‑сегә — Бөгөлмә өйәҙе мишәрҙәре ингән), 5 Ырымбур казактары һәм 2 Урал казактары К. ойошторола. 1803 й. башҡ. К. 12 булып китә (1‑сеһе — Уҫы һәм Пермь өйәҙе, 2‑еһе — Екатеринбург һәм Красноуфимск өйәҙе, 4‑сеһе — Троицк, 5‑сеһе — Силәбе, 6‑сыһы — Верхнеурал, 7‑сеһе — Стәрлетамаҡ, 8‑сеһе — Өфө, 9‑сыһы — Ырымбур, 10‑сыһы — Бөрө өйәҙе, 11‑сеһе — Минзәлә, Алабуға өйәҙе һәм Сарапул өйәҙе, 12‑сеһе Бөгөлмә, Бәләбәй өйәҙе һәм Боғорослан өйәҙе терр‑яһында), 1832 й. 13 башҡ. К. иҫәпләнә (4‑се К. 4‑се Загорный һәм 4‑се Көнбайыш К. бүленеп, 1847 й. 4‑се һәм 5‑се К. тип атала башлай). 1855 й. К. һаны 28‑гә етә (ҡара: табл.), 1863 й. 11‑гә ҡалдырыла (сиктәре өйәҙҙәрҙекенә яҡынлай; 1‑се К. шулай уҡ Ырымбур, 2‑се К. — Верхнеурал, 3‑сө К. — Троицк, 4‑се — Силәбе, 5‑се — Красноуфимск, 6‑сы — Бөрө, 7‑се — Минзәлә, 8‑се — Боғорослан, 9‑сы — Бәләбәй, 10‑сы — Өфө, 11‑се Стәрлетамаҡ К. тип атала башлай). 1847 й. 1‑се мишәр К. бөтөрөлә, уның терр‑яһы 4‑се һәм 5‑се башҡ. К. составына инә. 1865 й. К. бөтөрөлә (ҡара: Административ‑территориаль ҡоролош).

2) 1920—30 йй. Рәсәйҙә адм.-терр. берәмек. 3‑сө Бөтә башҡорт ҡоролтайы (1917 й. дек.) ҡарары м‑н авт. Башҡортостан терр‑яһы 9 К. һәм 73 улусҡа бүленә. 1919 й. 20 мартында ҡул ҡуйылған “Үҙәк Совет власы менән Башҡорт хөкүмәте араһында Башҡорт Совет автономияһы тураһында килешеү”гә ярашлы, респ. терр‑яһы 13 К. (Арғаяш кантоны, Бөрйән‑Түңгәүер кантоны, Дыуан кантоны, Ете ырыу кантоны, Көҙәй кантоны, Ҡошсо кантоны, Ҡыпсаҡ кантоны, Табын кантоны, Тамъян‑Ҡатай кантоны, Туҡ-Соран кантоны, Үҫәргән кантоны, Юрматы кантоны, Ялан кантоны) һәм 135 улустан тора. К. улустарға һәм ауыл советтарына бүленә. К. советтарҙың кантон съезында һайланған кантон башҡарма ком‑ты (1920 й. тиклем Башревком тәғәйенләгән кантон ХРК) идара иткән; ул БашҮБК‑ға (1920 й. уртаһына тиклем Башревкомға) буйһонған, улус һәм ауыл башҡарма ком‑ттары эшмәкәрлегенә йүнәлеш биргән. 1919 й. июлендә Ете ырыу һәм Ҡыпсаҡ К. — Ҡыпсаҡ-Ете ырыу кантонына, сент. Дыуан һәм Ҡошсо К. Дыуан‑Ҡошсо кантонына берләштерелә. 1921 й. ғин. Стәрлетамаҡ кантоны ойошторола. 1922 й. БАССР терр‑яһы 8 К. (Арғаяш, Бәләбәй, Бөрө кантондары, Йылайыр кантоны, Мәсәғүт кантоны, Стәрлетамаҡ, Тамъян‑Ҡатай, Өфө кантондары) һәм 290 улусҡа (1926 й. — 111) бүленә. Бөрйән-Түңгәүер, Дыуан‑Ҡошсо, Ҡыпсаҡ‑Ете ырыу, Көҙәй, Табын, Туҡ‑Соран, Үҫәргән һәм Юрматы К. бөтөрөлә, Ялан К. Силәбе губернаһына ҡушыла. Административ райондар ойошторолғандан һуң 1930 й. авг. БАССР‑ҙа К. бөтөрөлә.

Ә.З.Әсфәндиәров

Тәрж. М.Х.Хужин

Башҡортостан кантондары (1855)